Ekspansja Portugalczyków

RWRlIFgXChXSP1

Obraz przedstawia kilkanaście okrętów o białych żaglach stojących na morzu przy portowym mieście otoczonym białymi murami obronnymi.

W 1415 r. 19 tys. żołnierzy portugalskich, dowodzonych przez króla Jana I, zajęło położoną na afrykańskim cyplu tworzącym Cieśninę Gibraltarską, niemal naprzeciw Gibraltaru, Ceutę. Celem Portugalczyków było kontynuowanie świętej wojny z Arabami. To tutaj Portugalczycy dowiedzieli się od miejscowych kupców o istnieniu na południu krain obfitujących w złoto i kość słoniową. Zachęciło to infanta Henryka do organizowania wypraw morskich. Portugalczycy starali się poszerzyć obszar swego panowania o Tanger, strategicznie ważny port nad Cieśniną Gibraltarską, wikłając się w kosztowne i krwawe wojny. Walki w Afryce Północnej nie były jedynymi ekspansywnymi działaniami Portugalczyków. W 1420 r. odkryli oni Maderę (największa wyspa archipelagu położonego na Oceanie Atlantyckim), a wkrótce potem archipelagarchipelagarchipelag Azorów. Madera, po zasiedleniu przez przybyszów z Europy, zaczęła dostarczać krajowi drewna (portug. madeira – drewno), indygo (błękitny barwnik z liści indygowca) i trzciny cukrowej. Duże zyski przynosiła zwłaszcza produkcja cukru, którego w 1455 r. wytwarzano na Maderze 72 tony rocznie, a 17 lat później już 180 ton. Cukier eksportowano nie tylko do Europy Zachodniej, ale nawet do Konstantynopola. Na Maderze osiedlali się głównie uciekinierzy z Portugalii, m.in. prześladowani Maurowie i Żydzi, ale już wtedy na wyspę przywożeni byli niewolnicy z zachodnich wybrzeży Afryki i to dzięki ich ciężkiej pracy, a nie tylko dzięki przybyszom z Europy, Portugalczycy mogli pozyskiwać drewno i uprawiać trzcinę cukrową.

EksploracjaeksploracjaEksploracja morska była kontrolowana przez państwo. W pierwszej połowie XV w. wyprawy inicjował założyciel obserwatorium w Sagres, książę portugalski Henryk Żeglarz, zaciekły krzyżowiec i zarazem organizator wypraw odkrywczych, udzielający im wsparcia finansowego i naukowego. Przez wiele lat trudną do pokonania przeszkodę stanowił dla żeglarzy przylądek Bojador, koło którego wiatry wzmagają się i skręcają na południowy zachód, wynosząc statki aż na środek Atlantyku. Aby ominąć tę przeszkodę, Portugalczycy wypróbowali manewr nazwany przez nich volta da mar, tzn. opłynięcie morza. Polegał on na poddaniu się prądom i wiatrom prowadzącym w kierunku przeciwnym, by po pewnym czasie wydostać się z nich i odnaleźć strefę wiatrów prowadzących we właściwym kierunku.

R1cfW4kP6vrbv

Obraz przedstawia grypę modlących się mnichów. Przed nimi stoi mężczyzna ubrany w czerwoną szatę i wysoki czerwony kapelusz. Trzyma on w rękach otwartą książkę, której tekst jest skierowany do mężczyzny, który przed nim klęczy. Wśród mnichów stoją również dwie kobiety, jedna jest ubrana w czerwoną suknie, a druga w czarną i białą chustę, która zakrywa jej głowę. Klęczący mężczyzna jest ubrany w czarno‑zielony strój.

Dalsze przeszukiwanie wybrzeża Afryki postępowało już szybko. W 1444 r. Portugalczycy dotarli do Przylądka Zielonego leżącego u zachodniego kresu Sahary w Afryce Północnej. W tym też czasie zaczęto przywozić do kraju złoto. Jednocześnie na wielką skalę ruszył proceder transatlantyckiego handlu niewolnikami, co jeszcze bardziej rozpaliło chęć zysku i dało impuls do coraz śmielszych wypraw. W 1488 r. Bartolomeu Diaz dotarł do najdalej na południe wysuniętego krańca kontynentu afrykańskiego – Przylądka Dobrej Nadziei. Dalszą podróż uniemożliwił mu jednak bunt załogi. Portugalczycy w 1482 r. pod dowództwem Dioga Cão dopłynęli do ujścia rzeki Kongo, a później popłynęli dalej na południe i dotarli do wybrzeży dzisiejszej Angoli. Tam założyli kolonię, która stała się bazą handlu niewolnikami.

R6W1078QrXpwG

Na zdjęciu znajduje się prymitywna mapa świata. Przedstawia ona zniekształcony kontynent Afrykański, Europejski i Azjatycki.

Vasco da Gama w trakcie swojej wyprawy w latach 1497–1499 wpłynął na Ocean Indyjski i dotarł do położonego na wschodnim wybrzeżu Półwyspu Indyjskiego miasta Kalikat. Wreszcie w 1500 r. idący w jego ślady Pedro Cabral, portugalski żeglarz, odkrył przez przypadek, pędzony niesprzyjającymi wiatrami, wybrzeże późniejszej Brazylii.

RLSWCkJ2GSiiW

Obraz przedstawia Vasco da Gamę. Jest ubrany w srebrną zbroję ze złotymi zdobieniami. i czarno‑czerwoną kamizelkę. Na szyi ma naszyjnik z krzyżem. Na głowie ma czarną czapkę ze złotymi pasami. Ma brązową brodę i krótkiego wąsa. W prawej ręce trzyma szpadę, a w lewej podłużny przedmiot. W oddali znajduje się zamek.

Walka o dominację na Oceanie Indyjskim

Umocnienie pozycji Europejczyków na Oceanie Indyjskim wymagało złamania dominacji arabskiej. Dzięki zwrotniejszym okrętom oraz artylerii Portugalczycy na początku XVI w. opanowali kluczowe porty na drodze z Morza Czerwonego na Ocean Indyjski.

R8k6ssJIDSRQQ1

Obraz przedstawia Afonsa de Albuquerque'a. MA on długą, aż do pasa siwą brodę. Na głowie ma czarną czapkę. Jest ubrany w czarny płaszcz z czerwonymi ozdobnymi elementami, zieloną koszulę i czerwono‑złote spodnie. W prawej ręce trzyma podłużny brązowy przedmiot. Nad jego głową i przy stopach znajdują się napisy zapisane alfabetem łacińskim.

Najsławniejszy z konkwistadorówkonkwistadorkonkwistadorów, Alfonso de Albuquerque, podbił wyspę Ormuz w Zatoce Perskiej (1507), Goa w Indiach (1510), Cejlon (1506), a dalej na wschód Malakkę na Półwyspie Malajskim (1511), skąd europejscy przybysze wkrótce dotarli do Chin (1516) i Japonii (1542). Rządząca Egiptem oligarchiaoligarchiaoligarchia Mameluków, mimo wsparcia ze strony weneckich doradców i marynarzy, była zbyt słaba, by skutecznie bronić interesów arabskich kupców. Gdy w 1517 r. Turcy podbili Egipt, mogli włączyć się do walki o panowanie nad Oceanem Indyjskim. Osmańska flotaflotaflota pojawiła się na tym akwenie w 1538 r., ale była to bardziej demonstracja siły niż próba pokonania europejskich intruzów. Gdy w połowie XVI w. pełnomorskie okręty portugalskie dowiodły swej wyższości nad tureckimi galerami, dominacja Europejczyków na Wschodzie została przypieczętowana.

Statki portugalskie przywoziły ze Wschodu rośliny (zwłaszcza przyprawy, np. cynamon, pieprz, szafran, imbir, a także kakao, kawę, herbatę), kruszce szlachetne (złoto, srebro), metale (ołów, cynę) i jedwab. Z Chin sprowadzano porcelanę, a z Arabii perfumy i rzadkie gatunki drewna. Handel kontrolowała korona portugalska, w zamian za licencję (pozwolenie) pobierająca od kupców od 25% do 50% ich zysków. Państwo zagwarantowało sobie monopolmonopolmonopol na zbyt niektórych spośród przywożonych towarów, m.in. pieprzu, cynamonu, imbiru, stali, drewna; artykuły te sprzedawano za pośrednictwem Domu Indii w Lizbonie. Mimo ingerencji władz wyprawy były na tyle dochodowe, że przyciągały nie tylko drobną szlachtę, lecz także i najbogatsze rody, które chętnie angażowały znaczne środki finansowe. Szlachetnie urodzeni Portugalczycy odrzucili średniowieczne przesądy zakazujące im parania się handlem.

RFfZ3mjFZEHlk

Obraz przedstawia grupę czarnoskórych ludzi stojących na plaży. Niektórzy z nich ubrani w białe szaty niosą lektykę. Reszta osób jest ubrana w kolorowe stroje. W oddali znajduje się portowe miasto z licznymi budynkami zakończonymi kopułami. Do miasta jak i z niego płyną liczne okręty i łodzie. Do plaży, na której stoją zgromadzeni przypływają małe łodzie. Na plaży leżą również liczne pakunki.

Słownik

Słowa kluczowe

Atlantyk, Henryk Żeglarz, Vasco da Gama, Portugalia, Przylądek Dobrej Nadziei, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

B.Nowak, Afryka w gospodarce światowej XVI‑XVII wieku, [w:] Europa i świat w początkach epoki nowożytnej, część 1. Społeczeństwo, kultura, ekspansja, red. A. Mączak, Warszawa 1991.

P.Curtin, S.Feierman, L.Thompson, J.Vansina, Historia Afryki, tłum. M.Jannasz, Gdańsk 2003.

J.H.Saraiva, Krótka historia Portugalii, tłum. E.Łukaszyk, Kraków 2000.