Przeczytaj
Św. Augustyn
Augustyn Aureliusz, 354–430 – filozof i teolog, jeden z najwybitniejszych ojców Kościoła – urodził się w miejscowości Tagasta, położonej w rzymskiej Afryce Północnej (dzisiaj tereny Algierii). Jego życie było burzliwe, a droga do wiary pełna duchowych zmagań. Augustyn zetknął się z chrześcijaństwem już w dzieciństwie dzięki swej matce Monice, która była niezwykle pobożna. Sam jednak przez długi czas traktował tę religię z pogardą, twierdząc, że to „bajki starych bab”. Otrzymał staranne wykształcenie: ze szkoły wyniósł gruntowną znajomość łaciny oraz pogańskich pisarzy i poetów, zaś w Kartaginie studiował retorykęretorykę. Po ukończeniu studiów przez wiele lat nauczał gramatyki i retoryki, lecz praca ta nie przynosiła mu satysfakcji. Przez cały ten czas poszukiwał swej duchowej drogi: dzięki lekturze Hortensjusza, niezachowanego do dziś przewodnika filozoficznego Cycerona, poznał poglądy starożytnych myślicieli.
Przełomowe znaczenie dla rozwoju duchowego Augustyna miało jego zetknięcie ze św. Ambrożym – świetnym kaznodzieją i biskupem Mediolanu. To właśnie dzięki niemu Augustyn poznał prawdziwie chrześcijaństwo oraz neoplatonizm, który wywarł znaczący wpływ na jego doktrynę. W rezultacie przeżył nawrócenie i przyjął w wieku 33 lat chrzest.
Przez dziewięć lat był wyznawcą manicheizmu, następnie zwrócił się ku sceptycyzmowi. Oprócz nauki pochłaniała go również miłość do kobiety, z którą miał syna.
Od momentu nawrócenia całkowicie poświęcił się Bogu, wkrótce został kapłanem, a w 397 r. – biskupem jednego z północno‑afrykańskich miast, Hippony. Umarł podczas oblężenia miasta przez germańskie plemiona Wandalów.
Augustyn pozostawił po sobie zdumiewające rozmiarami i treścią dzieło. Pisał m.in. na tematy filozoficzne, teologiczne, komentował księgi Starego i Nowego Testamentu, uprawiał polemikę z wyznawcami sektsekt religijnych (m.in. z manichejczykami), znane są jego pisma duszpasterskie, listy. Do dziś, nie licząc kilku wyjątków, zachowały się wszystkie jego utwory. Najważniejsze i najbardziej znane są: O Państwie Bożym, Solilokwia (Rozmowy z samym sobą), O nieśmiertelności duszy, O Trójcy Świętej, O wolnej woli i cieszące się największą popularnością – Wyznania.
Augustyn był przede wszystkim myślicielem religijnym, który poszukiwał uzasadnienia rozumowego dla wiary, a wszelkie problemy filozoficzne próbował objaśnić poprzez prawdę o Bogu (teocentryzm). W swej refleksji kierował się specyficznym porządkiem myślenia – najpierw wiara, potem zrozumienie, którą to zasadę przejmą filozofowie średniowiecza.
Stwórca i świat
Augustyn, podobnie jak wcześniejsi filozofowie, próbował wyjaśnić tajemnicę powstania i natury wszechświata. Jego doktryna miała biblijny rodowód i zakładała, że wszystko, co istnieje, zostało wywiedzione przez Boga z nicości. Taka teoria była obca starożytnym filozofom, którzy uważali za niemożliwe, aby coś powstało z niczego. Augustyn, jako chrześcijanin, musiał przyjąć inny niż jego poprzednicy punkt widzenia i przeciwstawić się całej ówczesnej tradycji filozoficznej. W odróżnieniu od Platońskiego Demiurga, tworzącego świat z wiecznie istniejącej materii na wzór wiecznych idei, czy Plotyńskiej Jedni, wyłaniającej z siebie kolejne hipostazyhipostazy, według Augustyna, Bóg stwarza cały świat – zarówno duchowy, jak i cielesny – z nicości. Przy tym stwarza, bo tego chce. Stworzenie jest więc aktem woli i wyrazem miłości Boga, który nie jest bezosobowym bytem (jak Nieruchomy Poruszyciel Arystotelesa czy Jednia u Plotyna), lecz kochającą i troszczącą się o ludzi istotą.
Zasada uczestnictwa
Żaden byt nie istnieje w sposób niezależny, ale dzięki temu, że uczestniczy w bycie Boga.
W teorii Augustyna widać jednak wyraźne podobieństwo do nauki Platona. Pamiętamy, że Demiurg, budując świat, działał według określonego wzoru – modelem była dla niego idealna rzeczywistość. Według biskupa z Hippony, Bóg również dokonuje swego dzieła na wzór wiecznych idei. Nie stanowią one jednak odrębnej rzeczywistości, ale istnieją w Boskim umyśle jako wzory i reguły. Stworzenie świata nastąpiło w dwóch etapach. Bóg najpierw uczynił anioły, firmament, ziemię, morze, powietrze, ogień, gwiazdy, a także duszę ludzką: wszystko to, co od początku swego istnienia posiada skończoną postać. Następnie zaś utworzył tzw. zarodki rozumne. W odpowiednim momencie dziejów rozwijają się z nich określone byty (m.in. ludzkie ciało). Całe stworzenie, które nie otrzymało od razu pełnej formy, zostało zawarte w tych pierwotnych zarodkach, również i my: na początku dziejów Bóg oprócz naszej duszy stworzył rozumny zarodek i dopiero w łonie matki rozwinął z niego nasze ciało. Właśnie dzięki zarodkom mogliśmy zaistnieć jako pełne istoty, złożone z duszy i ciała. Taka koncepcja stworzenia zakłada, że Bóg nie tylko uczynił świat na początku, ale jest przyczyną wszelkich jego przemian i nieustannie nim kieruje w najdrobniejszych szczegółach.
Egzemplaryzm
Augustyn nauczał, że Bóg w swym umyśle posiada idee (trwałe i niezmienne formy lub zasady rzeczy), według których stworzył świat. W Bogu więc istnieje idealny wzór rzeczywistego świata. Tę teologiczno‑metafizyczną naukę nazwano później egzemplaryzmem (od łac. exemplum, wzór, model).
U Augustyna istnieją więc – podobnie jak u Platona – dwie równoległe rzeczywistości: idealna w Bogu i realna, która powstała przez odwzorowanie idei w materii (egzemplaryzm). Świat duchowy zachowuje wobec materialnego pierwszeństwo, a „wszystko, co istnieje, istnieje [...] poprzez uczestnictwo w ideach” i naturze Boga (zasada uczestnictwa). Istnieje też – jak u Plotyna – hierarchia bytów: na czele stoi wieczny Bóg, zaraz po nim znajdują się istoty duchowe, dalej – podlegające zmianie ciała, a na samym końcu – materia. Stąd nawrócenie to wznoszenie się duszy ku doskonałości Boga.
Słownik
(gr. hipostasis — podstawa, rzeczywistość, istota) usamodzielniony atrybut Boga, zbliżony do personifikacji abstrakcyjnych cech bóstwa; termin używany na oznaczenie trzech osób boskich jako odrębnych, choć wzajemnie zależnych podmiotów
(łac. illuminatio — oświetlenie) pogląd uznający, że poznanie prawd wiecznych, niedostępnych dla poznania zmysłowego, możliwy jest tylko dzięki oświeceniu umysłu ludzkiego przez Boga, czyli przy działaniu łaski Boże
(łac. creatio — tworzenie) koncepcja głosząca, że świat i człowiek zostali stworzeni w wolnym i celowym akcie przez Boga.
(łac. gratia) nadnaturalny dar udzielany bezinteresownie przez Boga człowiekowi, niezbędny do jego zbawienia, które jest niemożliwe do osiągnięcia o własnych siłach ze względu na grzech pierworodny
(łac. predestinatio — przeznaczenie) religijna koncepcja przeznaczenia człowieka, wedle której losy człowieka z góry są określone przez Boga
(gr. rethor — mówca) sztuka wymowy; nauka o skutecznym i pięknym wygłaszaniu mów
(łac. secta — stronnictwo) odłam wyznaniowy jakiejś religii; grupa ludzi skupiona wokół jakiegoś przywódcy, mająca własną religię; grupa społeczna stanowiąca odłam wśród wyznawców jakiejś ideologii
(gr. theos – bóg i łac. centrum – środek) przekonanie, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem świata, i że z tego punktu widzenia powinny być rozpatrywane wszelkie zagadnienia filozoficzne. Teocentryczny pogląd na świat charakteryzował chrześcijaństwo, lecz nie tylko. Wśród systemów starożytnych teocentryczny był przede wszystkim neoplatonizm, który od religii chrześcijańskiej różnił się m.in. tym, że Boga nie pojmował jako osoby, zaś świat rozumiał jako konieczny wytwór naturalnego procesu (teoria emanacji), a nie wolne dzieło Boga
(gr. theos — Bóg, dike — sprawiedliwość, prawo) termin po raz pierwszy wprowadzony przez G.W. Leibniza; obrona Bożej sprawiedliwości przed odpowiedzialnością za istniejące w świecie zło i niesprawiedliwość