Dusza
Jaka była rola duszy według Sokratesa, a czym – według filozofów działających przed nim? Greckie słowo psyché – dusza – w filozofii starożytnej oznaczało zasadę życia. Sokrates prawdopodobnie używał go jednak przede wszystkim w znaczeniu zasady organizującej indywidualne życie ludzkie lub wewnętrznego ośrodka, który nim rządzi. Ośrodek ten odznacza się dwoma, odróżniającymi nas od całej przyrody, zdolnościami: do logicznego myślenia oraz do autorefleksji, czyli zastanawiania się nad samym sobą.
Sokrates twierdził, że wszystkie jego wysiłki sprowadzały się do tego, by przekonywać ludzi, iż „nie należy dbać […] o nic bardziej niż o duszę”. Znaczy to, że należy rozwijać w sobie wymienione zdolności – należy ćwiczyć się w logicznym myśleniu oraz pielęgnować namysł nad własnym ja („poznawać samego siebie”). Pierwsze pozwala nam osiągać rzetelną wiedzę, a nie tylko nabywać zasłyszane lub przypadkowo uformowane opinie. Drugie umożliwia nam odróżnianie tego, jacy być powinniśmy, od tego, jacy jesteśmy. Dzięki temu nasze życie może być życiem w pełni świadomym, a nie życiem sterowanym przez chaotyczne bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne namiętności. Pierwszego ma uczyć logika, a drugiego – etyka i antropologia. Sokratesa uznaje się za twórcę wszystkich tych dyscyplin filozofii.

Źródło: Jacek Wojtysiak, Lekcja filozofii – Sokrates, „Filozofuj!” 2018, nr 6 (24), s. 47., Cnota
Z czego wynika zło? Czy ktoś, kto wie, czym jest dobro, może zdecydować się na czynienie zła? Jak widać, Sokratejska troska o duszę to nie tyle troska o jakąś rzecz, która jest w nas, ile pielęgnacja pewnego stanu lub sposobu życia. Chodzi o stan lub sposób, który czyni życie – jak byśmy powiedzieli – dobrym, wartościowym czy szlachetnym. Ten stan Sokrates nazywał terminem areté, przetłumaczonym na polski jako cnota.
Mało kto zwraca dziś uwagę na pierwotne bogactwo znaczeniowe słowa cnota. Sokrates doszukiwał się w jego treści (co najmniej) trzech elementów: dzielność, umiejętność, wiedza. Otóż, zgodnie z tradycją kultury greckiej, Sokrates nazywał cnotliwym kogoś, kto trwa przy swoich zasadach lub spełnia powierzone zadania, pomimo naporu niesprzyjających czynników (jak bohaterski żołnierz-obrońca opierający się wrogom). Taka dzielność, wytrzymałość, tężyzna lub męstwo to jednak tylko negatywny aspekt cnoty. Jej aspektem pozytywnym jest umiejętność, sprawność lub biegłość w robieniu czegoś, co powinno się robić. Człowiek cnotliwy więc to nie uparty pięknoduch, lecz ktoś, kto osiągnął wprawę w czynieniu dobra. A jest to możliwe przez posiadanie stosownej wiedzy. Skoro rozum kieruje człowiekiem, a jego funkcja polega na zdobywaniu wiedzy, specyficznie ludzkie i dobre sprawności muszą się opierać na wiedzy. […] Wydaje się też nam, że wiedza jest potrzebna, lecz nie wystarcza do czynienia dobra. Zdarza się przecież, że wiemy, co robić, lecz nie chcemy lub nie potrafimy. Sokrates myślał raczej przeciwnie: skoro istotą wszelkiej cnoty jest wiedza, a ludzie z natury dążą do dobra, to ktokolwiek, kto czyni coś złego, czyni tak z niewiedzy. Pogląd ten – chyba najbardziej kontrowersyjny pogląd Sokratesa – nazwano intelektualizmem etycznym.

Źródło: Jacek Wojtysiak, Lekcja filozofii – Sokrates, „Filozofuj!” 2018, nr 6 (24), s. 47-48., Daimonion
W mitologii greckiej daimonion był istotą, która pośredniczyła między światem ludzi a bogów? Jakie etyczne znaczenie przypisał mu Sokrates? Jest jeszcze jeden kontrowersyjny element filozofii Sokratesa. Otóż, jeśli wierzyć Platonowi, Sokrates niejednokrotnie wspominał, że bywa, iż dociera do niego jakiś głos lub znak, który go „odciąga od zamiaru zrobienia czegoś”. Głos ten lub jego źródło czy charakter Sokrates nazwał daimónionem, czyli czymś duchowym lub boskim, względnie pochodzącym od ducha lub boga.
Pojęcie daimóniona i jego rola w filozofii Sokratesa doczekały się rozmaitych interpretacji. Wśród nich jest i taka, która w pojęciu daimóniona (powiązanym z innymi elementami tej filozofii) doszukuje się zaczątków pojęcia sumienia. Sumienie to indywidualna zdolność moralnej samooceny własnych czynów. Z jednej strony owa samoocena jest wyłącznie dziełem samooceniającego się człowieka. Z drugiej strony nie dokonuje się ona dowolnie, według jakiegoś widzimisię. Samooceniający się człowiek ma raczej poczucie, że w tej ocenie poddaje się normom, które – choć znane mu od wewnątrz – pochodzą spoza niego. Dlatego ludziom wrażliwym, takim jak Sokrates, wydaje się, że dokonując rachunku sumienia, słyszą jakiś głos. Ów głos, rozumiany dosłownie lub metaforycznie, wskazuje na ponadludzkie umocowanie moralności.

Źródło: Jacek Wojtysiak, Lekcja filozofii – Sokrates, „Filozofuj!” 2018, nr 6 (24), s. 48-49.