Przeczytaj
Zamach majowy
W dniu 12 maja 1926 r., niedługo po kolejnym kryzysie rządowym, w Warszawie rozpoczął się zamach stanu. Zgrupowane na czas ćwiczeń w pobliżu stolicy oddziały pod dowództwem oddanych Marszałkowi oficerów rozpoczęły marsz w kierunku miasta, chcąc wywrzeć presję na rządzących. Negocjacje Józefa Piłsudskiego z prezydentem Wojciechowskim i przedstawicielami rządu, które odbyły się na moście Poniatowskiego, nie dały rezultatów. Piłsudski żądał bowiem ustąpienia gabinetu premiera Witosa i zmian ustrojowych. Prezydent Rzeczypospolitej odrzucił te żądania, stwierdziwszy, że jego obowiązkiem jest stać na straży konstytucji i legalnie wybranych władz.
W rezultacie jeszcze wieczorem doszło do starć zbrojnych pomiędzy oddziałami Piłsudskiego a żołnierzami wiernymi prezydentowi. Zamachowcy byli lepiej przygotowani do akcji, a odsiecz wojsk rządowych uniemożliwili kolejarze. Chcąc zapobiec rozlaniu się walk na resztę kraju, prezydent Wojciechowski i premier Wincenty Witos wraz z gabinetem złożyli dymisje. W trzydniowych walkach zginęło 379 osób, w tym 164 cywilów. Rannych zostało około tysiąca osób.
Rządy sanacji
Po zamachu majowym zachowane zostały instytucje demokratyczne, na czele z tak nielubianym przez Piłsudskiego sejmem. Po dymisji prezydenta i rządu władzę przejął tymczasowo marszałek sejmu Maciej Rataj, który funkcję premiera powierzył Kazimierzowi Bartlowi. Piłsudski w nowym rządzie został ministrem do spraw wojskowych. W dniu 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe – zgodnie z konstytucją – w głosowaniu wybrało Józefa Piłsudskiego na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Marszałek jednak stanowiska nie przyjął, a na swoje miejsce wskazał Ignacego Mościckiego, którego kandydaturę parlamentarzyści zaaprobowali. Swoją odmowę Piłsudski tłumaczył zbyt wąskimi kompetencjami urzędu prezydenta. Wkrótce jednak sejm przyjął ustawę, która wychodziła naprzeciw jego oczekiwaniom – 2 sierpnia 1926 r. uchwalił tzw. nowelę sierpniowąnowelę sierpniową. Była to poprawka do konstytucji (nowelizacja), która dawała prezydentowi prawo wydawania dekretów z mocą ustawymocą ustawy oraz możliwość rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji. Nowe uprawnienia wzmacniały władze prezydenta kosztem parlamentu.
Program uzdrowienia życia publicznego w Polsce nazwano sanacjąsanacją (łac. sanatio – uzdrowienie), ponieważ wprowadzone zostały pod hasłem moralnego uzdrowienia życia politycznego.
„Wybory brzeskie” i konstytucja kwietniowa
W obronie demokracjidemokracji sześć partii oraz ugrupowań centrowych i lewicowych: chadecjachadecja, NPR, PSL „Piast”, Stronnictwo Chłopskie, PSL „Wyzwolenie” i PPS utworzyło antysanacyjny blokantysanacyjny blok nazywany CentrolewemCentrolewem.
Przed wyborami do parlamentu piłsudczycy utworzyli Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Ugrupowanie to kierowane przez płk. Walerego Sławka w 1928 r. zdobyło ok. jednej czwartej głosów, stając się najsilniejszą partią w sejmie, ale nie zdołało zmienić konstytucji. Dwa lata później BBWR zdobył już 55% mandatów. Wybory z roku 1930 nazwano brzeskimi, ponieważ zanim je przeprowadzono, w twierdzy w Brześciu nad Bugiem osadzono przywódców opozycji z Centrolewu. Wybory brzeskie stanowiły początek dyktatury sanacji, ale również stopniowego zmniejszania się autorytetu Piłsudskiego.
Dnia 23 kwietnia 1935 r. prezydent Ignacy Mościcki podpisał konstytucję zwana kwietniową. Nowa ustawa zasadnicza, podkreślając nadrzędność państwa, była odzwierciedleniem dążeń politycznych piłsudczyków. Zachowywała dotychczasowy podział władz, najważniejszą zmianę stanowiło ograniczenie kompetencji parlamentu na rzecz znacznego wzmocnienia władzy prezydenta. Od tej pory mógł on m.in. powoływać i odwoływać premiera i ministrów, nominować ważnych urzędników państwowych, zwoływać i rozwiązywać sejm i senat. Był także zwierzchnikiem sił zbrojnych i reprezentował Rzeczpospolitą w kontaktach międzynarodowych. Decydował ponadto o terminach wyborów powszechnych oraz mógł wskazać jednego z kandydatów na swojego następcę (drugiego desygnowało zgromadzenie elektorówzgromadzenie elektorów). O ile konstytucja marcowa osłabiała pozycję prezydenta, po to, by zniechęcić Piłsudskiego do zajęcia tego stanowiska, o tyle konstytucja kwietniowa tak zwiększała prerogatywy prezydenckie, aby pasowały do rzeczywistej pozycji Piłsudskiego w państwie. Prezydent miał być odpowiedzialny jedynie „przed Bogiem i historią”. Nowa konstytucja oznaczała przemianę państwa demokratycznego w autorytarne. Marszałek, dla którego przewidziano fotel prezydencki, zmarł w maju 1935 r., trzy tygodnie po uchwaleniu ustawy zasadniczej. Prawa obywateli opisano w konstytucji ogólnikowo, podkreślając obowiązek wierności wobec państwa, jego obrony i ponoszenia ciężarów publicznych.
Słownik
blok sześciu partii będących w opozycji do zwolenników Józefa Piłsudskiego
(z łac. auctoritas – powaga, posiadanie wpływu) ustrój polityczny, w którym władza skupiona jest w rękach jednej osoby lub grupy osób; ważną rolę w tym systemie rządzenia odgrywa aparat przymusu (cenzura, policja polityczna i armia); tłumione są wszelkie przejawy krytyki i próby wyrażania niezadowolenia; w krajach autorytarnych tolerowana jest korupcja, ogranicza się także wolność słowa oraz wywiera nacisk na media
(wł. Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu) sojusz partii centrowych i lewicowych zawiązany w 1929 r.; celem związku było zwalczanie rządów sanacji; w skład Centrolewu weszły: Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” oraz ugrupowania chrześcijańsko‑demokratyczne
potoczna nazwa ugrupowania powstałego w 1919 r. w wyniku połączenia organizacji o podobnym programie politycznym; w latach 1920–1925 występowało pod nazwą Chrześcijańsko‑Narodowe Stronnictwo Pracy, następnie jako Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji; w 1937 r. rozwiązało się, współtworząc Stronnictwo Pracy; program chadecji był chrześcijańsko‑demokratyczny; podstawą było oparcie na ideologii chrześcijaństwa i odparcie komunizmu
(od gr. demos - lud oraz kratos – władza; dosłownie – rządy ludu, ludowładztwo) ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez ogół obywateli; powstała w starożytności i była zestawiana z arystokracją (władza sprawowana przez grupę ludzi) i monarchią (władza w rękach jednostki)
władza jednostki lub wąskiej grupy niewybieranej przez społeczeństwo w wolnych wyborach i pozostającej poza kontrolą społeczną
ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o zmianie konstytucji marcowej; obowiązywała od 4 sierpnia 1926 r.; wzmacniała pozycję prezydenta, przyznając mu prawo do rozwiązania parlamentu oraz prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy
akt o mocy prawnej równej mocy prawnej ustawy, mogący ją zmienić albo uchylić
(łac. sanatio - uzdrowienie) w Polsce międzywojennej potoczna nazwa obozu rządzącego w latach 1926–1939; powstał on z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i działał pod jego przewodnictwem; nazwa ugrupowania związana była z głoszonym przez zwolenników Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” - naprawy moralnej oraz życia publicznego w Polsce
wg konstytucji kwietniowej składało się z Marszałka Senatu, jako przewodniczącego, Marszałka Sejmu, jako jego zastępcy, z Prezesa Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz 75 elektorów, wybranych z pośród obywateli najgodniejszych w 2/3 przez Sejm i w 1/3 przez Senat
Słowa kluczowe
zamach majowy, rządy sanacji, Józef Piłsudski, Polska, konstytucja kwietniowa, dzieje II Rzeczypospolitej
Bibliografia
W. Roszkowski, Historia Polski 1914‑2000, Warszawa 2001.
R. M. Watt, Gorzka chwała. Polska i jej los 1918‑1939, Wydawnictwo AMF 2019.
K. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918‑1939, Wrocław 2000.
A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867‑1935, Warszawa 1988.