Przeczytaj
Dlaczego Anglia?
Już w XVI w. wytrzebienie lasów spowodowało w Anglii konieczność użycia zasobów torfu i węgla zalegających pod ziemią. Rozwój handlu – dokonujący się już od średniowiecza i przybierający formy ekspansji handlowej w czasach nowożytnych – zrodził postawę innowacyjności. Protestantyzm z jego kalwińską etyką pracy i przedsiębiorczości łagodził bariery religijne (takie jak uznanie bogactwa za grzech czy potępianie podejrzanych praktyk kredytowych). Skutki ekonomiczne ekspansji handlowej były również bardzo poważne – doszło do akumulacji kapitału w rękach bogatego mieszczaństwa i szlachty, pojawiła się potrzeba dopływu dużych ilości towarów przemysłowych (np. tkanin, broni) w celu wymiany handlowej. Ducha kapitalizmu widać wyraźnie w słowach filozofa angielskiego z XVII w. Franciszka Bacona, który przekonywał, że człowiek powinien poznać prawa natury, żeby ją ujarzmić i wykorzystać do własnych celów. LiberalnyLiberalny system polityczny, który zatryumfował w Anglii w drugiej połowie XVII w., przyczynił się do zniesienia stanowych czy klasowych barier, przeszkadzających w innych krajach ludziom przedsiębiorczym. Zwycięstwo racjonalizmu i empiryzmu w nauce, a także swobody twórcze i rozwój drukarstwa zapewniały wynalazcom możliwość upowszechnienia swoich osiągnięć oraz zdobycie pieniędzy i sławy. Oświecenie, które rozpoczęło się właśnie w Wielkiej Brytanii, dowartościowało dokonania uczonych i sprawiło, że król, politycy i przedsiębiorcy prześcigali się w zabiegach o rozwiązanie problemów metodą naukową, we współpracy z uczonymi.
Przemiany w rolnictwie
W czasach, gdy ziemia dawała utrzymanie większości ludzi, postęp w rolnictwie był bardzo ważny. W XVIII w. rolnictwo zrobiło wielki krok do przodu, szczególnie w Holandii i Anglii. TrójpolówkęTrójpolówkę zastąpił tam płodozmianpłodozmian. Wprowadzenie uprawy ziemniaka rozwiązało problem głodu. Eksperymentalnie wyhodowano nowe, bardziej wydajne gatunki zbóż i rasy zwierząt – holenderskie krowy dawały więcej mleka, angielskie owce miały więcej wełny. Nawet w rolnictwie krajów zacofanych, takich jak Polska, zachodziły powolne zmiany na lepsze. Chłopów częściowo oczynszowanooczynszowano, a postęp w rolnictwie był modny wśród wykształconej części szlachty. W pałacach magnatów i dworach szlacheckich całej Europy damy i kawalerowie uczestniczyli z zapałem w eksperymentach naukowych, także w dziedzinie rolnictwa.
Wynalazki XVIII stulecia
To właśnie m.in. wśród szlachty znajdziemy w tej epoce pomysłowych wynalazców, którzy byli swego rodzaju samodzielnie pracującymi „majsterkowiczami” i poszukiwaczami udogodnień. Amerykanin Benjamin Franklin wynalazł piorunochron, Anglik John Harrison przedstawił na konkursie ogłoszonym przez parlament brytyjski chronometr mechaniczny, urządzenie to pomagało w dokładniejszy sposób określić położenie statku na morzu. Anglikom zawdzięczamy też choćby szczoteczkę do zębów, centralne ogrzewanie, oświetlenie gazowe ulic. Najważniejszym jednak wynalazkiem tego stulecia, również angielskim, była maszyna parowamaszyna parowa, którą w 1763 r. opatentował James Watt. Już pod koniec stulecia czyniono próby jej zastosowania do poruszania różnych urządzeń, na dobre jednak maszyny parowe upowszechniły się w Wielkiej Brytanii na początku XIX w. Inni Anglicy, wynalazcy mechanicznego czółenka tkackiego i przędzarki mechanicznej, zasługują na miano współtwórców rewolucji przemysłowej.
Początki industrializacjiindustrializacji
Industrializacja to zastępowanie pracy ludzkiej przez maszyny. W ten sposób powstawały fabryki zdolne produkować więcej i taniej niż manufakturymanufaktury. Zanim jednak powstały fabryki, musiały zaistnieć pewne warunki. Przede wszystkim konieczny był popyt na dużą produkcję, ponadto potrzebne były pieniądze na budynki i maszyny. Zjawisko powstawania odpowiednio dużych zasobów, które mogły być przeznaczone np. na budowę fabryk, nazywamy akumulacją kapitałuakumulacją kapitału. W XVIII w. jedynie w Wielkiej Brytanii przedsiębiorcy dysponowali dostatecznymi środkami i właśnie tam rozpoczęła się tzw. pierwsza rewolucja przemysłowa, oparta na silniku parowym.
Innym ważnym zjawiskiem była rosnąca urbanizacjaurbanizacja – w XVIII w. bardzo szybko zaludniały się miasta. Częściowo fenomen ten tłumaczy mniejsza niż dotychczas śmiertelność, częściowo początek rewolucji przemysłowej, częściowo szybki rozrost miast stołecznych (Londyn, Paryż). To właśnie w środowisku miejskim najszybciej rozszerzały się nowe idee. Gdy pod koniec XVIII w. nastąpiło w Anglii gwałtowne przyspieszenie rozwoju przemysłu, w ciągu kilku dekad upowszechnił się proces wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu oraz stosowanie maszyn włókienniczych zasilanych energią pary. Proporcjonalnie do tego nastąpiło lawinowe przyspieszenie rozwoju wynalazczości. W latach 1750–1790 opatentowano w Wielkiej Brytanii ok. 1000 wynalazków. W następnych latach, aż do 1873 r., ich liczba systematycznie rosła. Pod koniec XIX w. inne kraje osiągnęły jeszcze wyższe tempo innowacyjności. Jak napisał filozof i matematyk Alfred North Whitehead, największym osiągnięciem XIX wieku było wynalezienie metody robienia wynalazków
.
Rewolucja czy ewolucja?
Historycy spierają się, czy przyspieszenie rozwoju przemysłu dokonało się stopniowo, czy też było wydarzeniem gwałtownym. Biorąc pod uwagę sam rozwój przemysłu, bez jego konsekwencji, wydaje się, że rację mają zwolennicy pierwszej tezy. Już od XVI w. obserwujemy w Anglii i jej posiadłościach znaczne ożywienie gospodarcze. Na potrzeby handlu wytwarzano w Anglii różne towary za pomocą metod chałupniczych i manufaktur. Skala tej produkcji dorównywała holenderskiej czy włoskiej. W XVIII w. dotychczasowy sposób wytwarzania towarów w manufakturach na rynek wewnętrzny i na eksport stał się jednak niewystarczający. Wymóg stałych dostaw tkanin, wyrobów żelaznych, elementów konstrukcyjnych zrodził potrzebę nowych technologii. Badania statystyczne, a właściwie podjęte dotychczas próby oszacowania wielkości produkcji Anglii, prowadzą do wniosku, że wzrost był stały i trudno mówić o jakiejś wyraźnej cezurze. Wprowadzenie maszyn parowych też nie było procesem gwałtownym.
O ile sam przemysł przechodził raczej ewolucyjne zmiany w kierunku industrializacji, o tyle konsekwencje społeczne i gospodarcze miały zdecydowanie rewolucyjny charakter. Rewolucja przemysłowa zmieniła strukturę społeczną, znacznie przyspieszyła proces urbanizacji, wpłynęła na skokowe zwiększenie mobilności społecznej.
Istotne wynalazki w latach 1757–1900
Wynalazca | Miejsce i rok | Dziedzina, wynalazek |
---|---|---|
Albrecht von Haller | Berno, 1757 | neurologia; nowe pojęcia fizjologii (nadpobudliwość, nadwrażliwość) |
Henry Cavendish | Londyn, 1766 | wodór |
Karl Scheele | Uppsala, 1771 | tlen |
Samuel Hahnemann | Lipsk, 1796 | homeopatia |
Edward Jenner | Londyn, 1796 | szczepienie ochronne |
Étienne‑Louis Malus | Strasburg, 1808 | polaryzacja światła |
Bernard Courtois | Paryż, 1811 | jod |
Augustin‑Jean Fresnel | Francja, 1815 | interferencja i dyfrakcja światła |
Jöns Jacob Berzelius | Sztokholm, 1818 | ciężar atomu |
Hans Christian Oesterd | Kopenhaga, 1819 | elektromagnetyzm |
Georg Ohm | Kolonia, 1827 | opór elektryczny |
Michael Faraday | Londyn, 1831 | indukcja elektromagnetyczna |
Justus von Liebig | Giessen, 1831 | analiza elementarna |
Robert Brown | Londyn, 1831 | jądro komórkowe |
Friedlieb Ferdinand Runge | Berlin, 1833 | anilina |
Rudolf Albert von Kölliker | Zurych, 1841 | plemniki |
Christian Doppler | Praga, 1842 | akustyka |
Robert Remak | Berlin, 1852 | podział komórek |
William Perkin | Londyn, 1856 | barwnik anilinowy |
Charles Darwin | Londyn, 1859 | teoria ewolucji |
Gustav Robert Kirchhoff | Heidelberg, 1859 | analiza spektralna |
Ignaz Semmelweis | Budapeszt, 1861 | aseptyka |
Gregor Mendel | Brno, 1865 | genetyka |
Dmitrij Mendelejew | Petersburg, 1869 | układ okresowy pierwiastków |
Louis Pasteur | Paryż, 1881 | bakteriologia |
Robert Koch | Berlin, 1882 | prątek gruźlicy |
Heinrich Hertz | Karlsruhe, 1889 | fale elektromagnetyczne |
Wilhelm Roentgen | Würzburg, 1895 | promienie X |
Henri Becquerel | Paryż, 1896 | promieniowanie uranu |
Pierre Curie i Maria Skłodowska‑Curie | Paryż, 1898 | radioaktywność |
Max Planck | Paryż, 1900 | teoria kwantowa |
Indeks dolny Opracowano na podstawie: Norman Davies, Europa, Kraków 1994, s. 1290. Indeks dolny koniecOpracowano na podstawie: Norman Davies, Europa, Kraków 1994, s. 1290.
Wiek pary
Rewolucja przemysłowa ujmowana jest jako proces przebiegający w kolejnych czterech fazach:
rewolucji pary,
rewolucji paliw ciekłych i elektryczności,
rewolucji atomu,
rewolucji informatyki oraz automatyzacji.
Mniej więcej do roku 1880, pomijając tradycyjne źródła energii (woda, siła ludzi i zwierząt, wiatr), silniki maszyn poruszane były energią pary. Zastosowanie sprężonej pary pozwoliło zwiększyć moc i tempo pracy maszyn nawet kilka tysięcy razy w porównaniu z epoką sprzed połowy XVIII w. W niektórych dziedzinach doprowadziło to do przewrotu na nieznaną skalę. Tkaniny stały się dostępne dla każdego. Czas podróżowania skrócił się kilkadziesiąt razy dzięki wynalezieniu parowca (1807 r.) i uruchomieniu kolei (1825 r.). Poruszana silnikiem parowym rotacyjna maszyna drukarska drukowała w jedną noc kilkadziesiąt tysięcy egzemplarzy gazety. Telegraf Morse’a (1837 r.) umożliwiał przekazanie informacji w ciągu kilku minut na odległość tysięcy kilometrów. W kopalniach maszyny skutecznie wypompowywały wodę i wywoziły urobek na powierzchnię, dzięki czemu wydobycie kopalin wzrosło wielokrotnie. Lampa naftowa Ignacego Łukasiewicza (1853 r.), produkowana seryjnie w fabrykach, zapewniła tańsze, pewne źródło światła. Gruszka Bessemera (1855 r.) pozwalała produkować stal, dzięki której można było wznosić niebotyczne konstrukcje w krótkim czasie.
Rozwój przemysłu w pierwszej połowie XIX w. dokonywał się przede wszystkim tam, gdzie istniała odpowiednia koncentracja kapitału oraz podstawowy surowiec do produkcji pary – węgiel. Poniższa mapa obrazująca występowanie i eksploatację węgla jest jednocześnie mapą rozwoju przemysłu w tym okresie. Z Wielkiej Brytanii industrializacja stopniowo przesuwała się na ląd europejski – do Niemiec, Francji, Czech, północnych Włoch, wreszcie na ziemie polskie.
Kapitalizm wolnokonkurencyjny
Po roku 1830 już cała Europa Zachodnia i częściowo Europa Środkowa weszły w fazę industrializacji. Były to złote czasy dla ludzi przedsiębiorczych, posiadających umiejętności, kapitał, pracowitych i żądnych zysku. Coraz bogatsze chłopstwo i coraz bardziej rozwijający się handel tworzyły ogromny popyt na wyroby przemysłowe. Rozwój kolei żelaznych wymagał gigantycznych inwestycji inżynieryjnych, budowlanych, technicznych. Kolej potrzebowała węgla, drewna, stali, cementu, nowoczesnych maszyn, mechaniki precyzyjnej i urządzeń hydraulicznych. Niemal w każdej dziedzinie istniał popyt na wyroby przemysłowe, co sprawiało, że powstanie nowej fabryki stwarzało na ogół, zwłaszcza w dłuższej perspektywie, okazję do wzbogacenia się. Wielu przedsiębiorców w dążeniu do zysku i walce z konkurencją oszczędzało na płacach i bezpieczeństwie robotników. Duże grupy ludzi ze wsi, w nadziei na podniesienie poziomu życia, przenosiły się do miast i rozpoczynały, często całymi rodzinami, pracę w przemyśle. Niektórych czekała tam jednak nędza, bezrobocie i poniewierka. Tempo zmian społecznych było tak szybkie, że istniejące od wieków normy postępowania ulegały niebezpiecznemu rozluźnieniu. Wielkie miasta przemysłowe stawały się w czasach kryzysów miejscem koncentracji biedy, patologii społecznych i przestępczości.
Słownik
gromadzenie środków, które nie służą konsumpcji i mogą być zainwestowane dla osiągnięcia zysku
proces gospodarczy polegający na coraz większym nasyceniu danego obszaru przedsiębiorstwami wytwarzającymi produkty nierolnicze
(od łac. liber – wolny) postawa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, charakteryzująca się umiłowaniem wolności; jako nurt polityczny liberalizm podkreślał takie elementy życia publicznego, jak wartości demokratyczne, wolności i prawa obywatelskie czy własność prywatną i wolny rynek
przedsiębiorstwo przemysłowe oparte na ręcznej produkcji
maszyna przetwarzająca energię ciśnienia rozgrzanej pary wodnej w energię kinetyczną zdolną poruszać maszyny
zamiana chłopskich świadczeń w naturze i robocizn na czynsz pieniężny; stanowiło zwykle zapowiedź uwłaszczenia
technologia polegająca na użytkowaniu ziem uprawnych bez stosowania ugorów; żyzność ziemi wspomaga się poprzez wysiew tzw. poplonów z roślin motylkowych, zawierających azot
system uprawy ziemi opierający się na podziale gruntów danej wsi na trzy w przybliżeniu równe pola, w których każdy gospodarz miał równe udziały (sołtys zaś dwa lub nawet cztery razy większe od pozostałych); co roku jedno pole obsiewano jesienią zbożami ozimymi, drugie wiosną zbożami jarymi, a trzecie pozostawiano jako ugór; rokrocznie też zmieniano sposób użytkowania pól, tak że raz na trzy lata każde z nich miało przerwę na ugorowanie, co pozwalało uniknąć wyjałowienia ziemi
proces polegający na wzroście udziału ludności zamieszkującej miasta w ogólnej liczbie mieszkańców kraju
Słowa kluczowe
industrializacja, rewolucja przemysłowa, silnik parowy, postęp techniczny, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie
Bibliografia
P.L. Berger, Rewolucja kapitalistyczna. Pięćdziesiąt tez o dobrobycie, równości i wolności, tłum. Z. Simbierowicz, Warszawa 1995.
R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisicka‑Michalska, M. Kluźniak, Warszawa 2001.
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008.
B.W. Higman, Historia żywności, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2012.
Historia życia prywatnego. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, t. 4, pod red. M. Perrota, Wrocław 1999.
J. Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa 2008.
T. Kemp, Industrializacja w XIX‑wiecznej Europie, tłum. L. Garczyński, Warszawa–Wrocław 1991.
T. Kizwalter, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2007.
W. Kula, Historia, zacofanie, rozwój, Warszawa 1983.