Dlaczego Anglia?

R1KCcTEV89Jwu1

Zdjęcie przedstawia przędzarkę. Jest to drewniane urządzenie z nawleczoną przędzą. Obok urządzenia stoi tabliczka z napisem.

Już w XVI w. wytrzebienie lasów spowodowało w Anglii konieczność użycia zasobów torfu i węgla zalegających pod ziemią. Rozwój handlu – dokonujący się już od średniowiecza i przybierający formy ekspansji handlowej w czasach nowożytnych – zrodził postawę innowacyjności. Protestantyzm z jego kalwińską etyką pracy i przedsiębiorczości łagodził bariery religijne (takie jak uznanie bogactwa za grzech czy potępianie podejrzanych praktyk kredytowych). Skutki ekonomiczne ekspansji handlowej były również bardzo poważne – doszło do akumulacji kapitału w rękach bogatego mieszczaństwa i szlachty, pojawiła się potrzeba dopływu dużych ilości towarów przemysłowych (np. tkanin, broni) w celu wymiany handlowej. Ducha kapitalizmu widać wyraźnie w słowach filozofa angielskiego z XVII w. Franciszka Bacona, który przekonywał, że człowiek powinien poznać prawa natury, żeby ją ujarzmić i wykorzystać do własnych celów. LiberalnyliberalizmLiberalny system polityczny, który zatryumfował w Anglii w drugiej połowie XVII w., przyczynił się do zniesienia stanowych czy klasowych barier, przeszkadzających w innych krajach ludziom przedsiębiorczym. Zwycięstwo racjonalizmu i empiryzmu w nauce, a także swobody twórcze i rozwój drukarstwa zapewniały wynalazcom możliwość upowszechnienia swoich osiągnięć oraz zdobycie pieniędzy i sławy. Oświecenie, które rozpoczęło się właśnie w Wielkiej Brytanii, dowartościowało dokonania uczonych i sprawiło, że król, politycy i przedsiębiorcy prześcigali się w zabiegach o rozwiązanie problemów  metodą naukową, we współpracy z uczonymi.

Przemiany w rolnictwie

W czasach, gdy ziemia dawała utrzymanie większości ludzi, postęp w rolnictwie był bardzo ważny. W XVIII w. rolnictwo zrobiło wielki krok do przodu, szczególnie w Holandii i Anglii. TrójpolówkętrójpolówkaTrójpolówkę zastąpił tam płodozmianpłodozmianpłodozmian. Wprowadzenie uprawy ziemniaka rozwiązało problem głodu. Eksperymentalnie wyhodowano nowe, bardziej wydajne gatunki zbóż i rasy zwierząt – holenderskie krowy dawały więcej mleka, angielskie owce miały więcej wełny. Nawet w rolnictwie krajów zacofanych, takich jak Polska, zachodziły powolne zmiany na lepsze. Chłopów częściowo oczynszowanooczynszowanieoczynszowano, a postęp w rolnictwie był modny wśród wykształconej części szlachty. W pałacach magnatów i dworach szlacheckich całej Europy damy i kawalerowie uczestniczyli z zapałem w eksperymentach naukowych, także w dziedzinie rolnictwa.

Wynalazki XVIII stulecia

To właśnie m.in. wśród szlachty znajdziemy w tej epoce pomysłowych wynalazców, którzy byli swego rodzaju samodzielnie pracującymi „majsterkowiczami” i poszukiwaczami udogodnień. Amerykanin Benjamin Franklin wynalazł piorunochron, Anglik John Harrison przedstawił na konkursie ogłoszonym przez parlament brytyjski chronometr mechaniczny, urządzenie to pomagało w dokładniejszy sposób określić położenie statku na morzu. Anglikom zawdzięczamy też choćby szczoteczkę do zębów, centralne ogrzewanie, oświetlenie gazowe ulic. Najważniejszym jednak wynalazkiem tego stulecia, również angielskim, była maszyna parowamaszyna parowamaszyna parowa, którą w 1763 r. opatentował James Watt. Już pod koniec stulecia czyniono próby jej zastosowania do poruszania różnych urządzeń, na dobre jednak maszyny parowe upowszechniły się w Wielkiej Brytanii na początku XIX w. Inni Anglicy, wynalazcy mechanicznego czółenka tkackiego i przędzarki mechanicznej, zasługują na miano współtwórców rewolucji przemysłowej.

RzYv4xUyRPuIz

Ilustracja przedstawia tłum ludzi zgromadzony na miejskim placu. Ludzie obserwują lecący nad nimi balon.

Początki industrializacjiindustrializacjaindustrializacji

Industrializacja to zastępowanie pracy ludzkiej przez maszyny. W ten sposób powstawały fabryki zdolne produkować więcej i taniej niż manufakturymanufakturamanufaktury. Zanim jednak powstały fabryki, musiały zaistnieć pewne warunki. Przede wszystkim konieczny był popyt na dużą produkcję, ponadto potrzebne były pieniądze na budynki i maszyny. Zjawisko powstawania odpowiednio dużych zasobów, które mogły być przeznaczone np. na budowę fabryk, nazywamy akumulacją kapitałuakumulacja kapitałuakumulacją kapitału. W XVIII w. jedynie w Wielkiej Brytanii przedsiębiorcy dysponowali dostatecznymi środkami i właśnie tam rozpoczęła się tzw. pierwsza rewolucja przemysłowa, oparta na silniku parowym.

Innym ważnym zjawiskiem była rosnąca urbanizacjaurbanizacjaurbanizacja – w XVIII w. bardzo szybko zaludniały się miasta. Częściowo fenomen ten tłumaczy mniejsza niż dotychczas śmiertelność, częściowo początek rewolucji przemysłowej, częściowo szybki rozrost miast stołecznych (Londyn, Paryż). To właśnie w środowisku miejskim najszybciej rozszerzały się nowe idee. Gdy pod koniec XVIII w. nastąpiło w Anglii gwałtowne przyspieszenie rozwoju przemysłu, w ciągu kilku dekad upowszechnił się proces wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu oraz stosowanie maszyn włókienniczych zasilanych energią pary. Proporcjonalnie do tego nastąpiło lawinowe przyspieszenie rozwoju wynalazczości. W latach 1750–1790 opatentowano w Wielkiej Brytanii ok. 1000 wynalazków. W następnych latach, aż do 1873 r., ich liczba systematycznie rosła. Pod koniec XIX w. inne kraje osiągnęły jeszcze wyższe tempo innowacyjności. Jak napisał filozof i matematyk Alfred North Whitehead, największym osiągnięciem XIX wieku było wynalezienie metody robienia wynalazków.

RMRBQVm6RziIs

Mapa Wielkiej Brytanii przedstawia przemysł angielski w 1800 roku. Ukazane są obszary, w których występuje dana gałąź przemysłu. Bawełna: północno-zachodnia część Anglii w okolicy miasta Machester i Liverpool. Wełna i tkaniny wełniane: obszar na wschód od poprzedniego w okolicy miast Bradford i Leeds. Węgiel: obszar na południe od poprzedniego z miastem Sheffield i Nottingham, część środkowo-zachodnia oraz południowo-zachodnia Anglii z miastami Cardiff i Gloucester, północna część Anglii z miastami Newcastle na wschodnim i Whitehaven na zachodnim brzegu. Żelazo i stal: część środkowo-zachodnia oraz południowo-zachodnia Anglii z miastami Cardiff, Gloucester i Bristol, północna część Anglii z miastami Newcastle na wschodnim i Whitehaven na zachodnim brzegu.

Rewolucja czy ewolucja?

Historycy spierają się, czy przyspieszenie rozwoju przemysłu dokonało się stopniowo, czy też było wydarzeniem gwałtownym. Biorąc pod uwagę sam rozwój przemysłu, bez jego konsekwencji, wydaje się, że rację mają zwolennicy pierwszej tezy. Już od XVI w. obserwujemy w Anglii i jej posiadłościach znaczne ożywienie gospodarcze. Na potrzeby handlu wytwarzano w Anglii różne towary za pomocą metod chałupniczych i manufaktur. Skala tej produkcji dorównywała holenderskiej czy włoskiej. W XVIII w. dotychczasowy sposób wytwarzania towarów w manufakturach na rynek wewnętrzny i na eksport stał się jednak niewystarczający. Wymóg stałych dostaw tkanin, wyrobów żelaznych, elementów konstrukcyjnych zrodził potrzebę nowych technologii. Badania statystyczne, a właściwie podjęte dotychczas próby oszacowania wielkości produkcji Anglii, prowadzą do wniosku, że wzrost był stały i trudno mówić o jakiejś wyraźnej cezurze. Wprowadzenie maszyn parowych też nie było procesem gwałtownym.

O ile sam przemysł przechodził raczej ewolucyjne zmiany w kierunku industrializacji, o tyle konsekwencje społeczne i gospodarcze miały zdecydowanie rewolucyjny charakter. Rewolucja przemysłowa zmieniła strukturę społeczną, znacznie przyspieszyła proces urbanizacji, wpłynęła na skokowe zwiększenie mobilności społecznej.

Istotne wynalazki w latach 1757–1900

Indeks dolny Opracowano na podstawie: Norman Davies, Europa, Kraków 1994, s. 1290. Indeks dolny koniec_{Opracowano na podstawie: Norman Davies, Europa, Kraków 1994, s. 1290.}

Wiek pary

Rewolucja przemysłowa ujmowana jest jako proces przebiegający w kolejnych czterech fazach:

• rewolucji pary,

• rewolucji paliw ciekłych i elektryczności,

• rewolucji atomu,

• rewolucji informatyki oraz automatyzacji.

Mniej więcej do roku 1880, pomijając tradycyjne źródła energii (woda, siła ludzi i zwierząt, wiatr), silniki maszyn poruszane były energią pary. Zastosowanie sprężonej pary pozwoliło zwiększyć moc i tempo pracy maszyn nawet kilka tysięcy razy w porównaniu z epoką sprzed połowy XVIII w. W niektórych dziedzinach doprowadziło to do przewrotu na nieznaną skalę. Tkaniny stały się dostępne dla każdego. Czas podróżowania skrócił się kilkadziesiąt razy dzięki wynalezieniu parowca (1807 r.) i uruchomieniu kolei (1825 r.). Poruszana silnikiem parowym rotacyjna maszyna drukarska drukowała w jedną noc kilkadziesiąt tysięcy egzemplarzy gazety. Telegraf Morse’a (1837 r.) umożliwiał przekazanie informacji w ciągu kilku minut na odległość tysięcy kilometrów. W kopalniach maszyny skutecznie wypompowywały wodę i wywoziły urobek na powierzchnię, dzięki czemu wydobycie kopalin wzrosło wielokrotnie. Lampa naftowa Ignacego Łukasiewicza (1853 r.), produkowana seryjnie w fabrykach, zapewniła tańsze, pewne źródło światła. Gruszka Bessemera (1855 r.) pozwalała produkować stal, dzięki której można było wznosić niebotyczne konstrukcje w krótkim czasie.

Rozwój przemysłu w pierwszej połowie XIX w. dokonywał się przede wszystkim tam, gdzie istniała odpowiednia koncentracja kapitału oraz podstawowy surowiec do produkcji pary – węgiel. Poniższa mapa obrazująca występowanie i eksploatację węgla jest jednocześnie mapą rozwoju przemysłu w tym okresie. Z Wielkiej Brytanii industrializacja stopniowo przesuwała się na ląd europejski – do Niemiec, Francji, Czech, północnych Włoch, wreszcie na ziemie polskie.

RVwLKEMbuEBhb

Mapa Europy przedstawia zagłębia węglowe w latach 1800–1914. Węgiel bitumiczny: Europa Środkowa i Środkowo-Wschodnia. Węgiel brunatny i lignit: Europa Zachodnia, Europa Środkowa, Europa Wschodnia, wyspy brytyjskie.

Kapitalizm wolnokonkurencyjny

Po roku 1830 już cała Europa Zachodnia i częściowo Europa Środkowa weszły w fazę industrializacji. Były to złote czasy dla ludzi przedsiębiorczych, posiadających umiejętności, kapitał, pracowitych i żądnych zysku. Coraz bogatsze chłopstwo i coraz bardziej rozwijający się handel tworzyły ogromny popyt na wyroby przemysłowe. Rozwój kolei żelaznych wymagał gigantycznych inwestycji inżynieryjnych, budowlanych, technicznych. Kolej potrzebowała węgla, drewna, stali, cementu, nowoczesnych maszyn, mechaniki precyzyjnej i urządzeń hydraulicznych. Niemal w każdej dziedzinie istniał popyt na wyroby przemysłowe, co sprawiało, że powstanie nowej fabryki stwarzało na ogół, zwłaszcza w dłuższej perspektywie, okazję do wzbogacenia się. Wielu przedsiębiorców w dążeniu do zysku i walce z konkurencją oszczędzało na płacach i bezpieczeństwie robotników. Duże grupy ludzi ze wsi, w nadziei na podniesienie poziomu życia, przenosiły się do miast i rozpoczynały, często całymi rodzinami, pracę w przemyśle. Niektórych czekała tam jednak nędza, bezrobocie i poniewierka. Tempo zmian społecznych było tak szybkie, że istniejące od wieków normy postępowania ulegały niebezpiecznemu rozluźnieniu. Wielkie miasta przemysłowe stawały się w czasach kryzysów miejscem koncentracji biedy, patologii społecznych i przestępczości.

Słownik

Słowa kluczowe

industrializacja, rewolucja przemysłowa, silnik parowy, postęp techniczny, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie

Bibliografia

P.L. Berger, Rewolucja kapitalistyczna. Pięćdziesiąt tez o dobrobycie, równości i wolności, tłum. Z. Simbierowicz, Warszawa 1995.

R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisicka‑Michalska, M. Kluźniak, Warszawa 2001.

A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008.

B.W. Higman, Historia żywności, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2012.

Historia życia prywatnego. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, t. 4, pod red. M. Perrota, Wrocław 1999.

J. Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa 2008.

T. Kemp, Industrializacja w XIX‑wiecznej Europie, tłum. L. Garczyński, Warszawa–Wrocław 1991.

T. Kizwalter, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2007.

W. Kula, Historia, zacofanie, rozwój, Warszawa 1983.