Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę o owalnej twarzy. Oczy mężczyzny są wyraziste, nos prosty. Mężczyzna ma wąsy i brodę hiszpankę. Ubrany jest w mundur, na głowie ma przepaskę.
Guillaume Apollinaire (właść. Wilhelm Apolinary Kostrowicki, 1880‑1918) - poeta, prozaik i eseista francuski polskiego pochodzenia, przedstawiciel awangardy, krytyk artystyczny sympatyzujący z kubistami i dadaistami, prekursor surrealizmu. Autor zbiorów poetyckich Alkohole (1913) i Kaligramy (1918).
Źródło: Autor nieznany, Portret Guillaume Apollinaira, 1916, domena publiczna.
Wojny, określane jako światowe, były katastrofami, ale również momentami przełomowymi, gdyż obie przemieniły pokolenia. O tym właśnie mówią dwaj poeci – o kondycji człowieka, który przeżył zagładę. Guillaume Apollinaire (1880–1918) – walczący w I wojnie światowej ochotnik, propagator kubizmukubizmkubizmu, futuryzmufuturyzmfuturyzmu i surrealizmusurrealizmsurrealizmu, odkrywa nowe możliwości tworzenia. Tadeusz Różewicz (1921‑2014) – świadek II wojny światowej, dotyka bolesnych ran, pozostaje w nieustannej czujności artysty i człowieka. Spojrzenie Apollinaire’a inne jest od obrazów zapamiętanych przez Różewicza.
Jak pisał Adam Zagajewski, Guillaume Apollinaire:
Adam Zagajewski, rozmowę przepr. Przemysław StanisławskiŚwięto wojny?
(...) Jak wiemy, brał udział w I wojnie światowej. Został poważnie ranny, poddano go zabiegowi trepanacji czaszki. Istnieją nawet obrazy przedstawiające go z bandażem na głowie. Tymczasem umarł nie na froncie, lecz na „hiszpankę“, której epidemia kosztowała Europę znacznie więcej ofiar niż I wojna światowa. Umarł 9 listopada 1918 roku w swoim mieszkaniu przy bulwarze Saint‑Germain. Na dole wiwatowały tłumy, a on odchodził. Ale co do samego jego wojennego doświadczenia, to nie zapisuje się ono w jego poezji w sposób traumatyczny. Apollinaire pozostawił po sobie sporo wojennych wierszy, są one jednak pisane tak, jakby wojna była dla niego ogromnym fajerwerkiem. Obrazy w tych wierszach odwołują się do sztucznych ogni, do święta czternastego lipca, panuje w nich atmosfera karnawału. To bardzo znamienne, gdyż poza tym Guillaume Apollinaire nie był poetą przesadnego optymizmu. W jego wierszach jest sporo cierpienia; są wiersze wyrażające miłosną klęskę. W wierszach wojennych przeważa natomiast radość. Trudno wytłumaczyć ten fenomen. Osobiście wydaje mi się, że pokazuje on Apollinaire’a jako wielkiego poetę nowoczesności, dla którego wojna była czymś zupełnie nieoczekiwanym.
znak Źródło: Adam Zagajewski, rozmowę przepr. Przemysław Stanisławski, Święto wojny?, 2008 r., dostępny w internecie: https://www.miesiecznik.znak.com.pl/.
Jednak w późniejszym wierszu poety Prześliczna rudowłosa próżno szukać wspomnianej radości, można w nim odnaleźć raczej żal i nostalgię. A także:
Adam Zagajewski, rozmowę przepr. Przemysław StanisławskiŚwięto wojny?
(...) wyraża ból, który bierze się z niepewności, dokąd to wszystko zmierza. To bardzo rzadki dokument zapisujący doświadczenie osoby wywodzącej się z awangardy, która w jakimś stopniu wstydzi się swoich dokonań. Pojawia się tam przeświadczenie, że owszem sztuka awangardowa jest czymś nowym i opowiada o czymś nowym, ale owemu przeświadczeniu towarzyszy zarazem prośba o przebaczenie. Tak jakby rewolucja estetyczna domagała się rozgrzeszenia.
znak Źródło: Adam Zagajewski, rozmowę przepr. Przemysław Stanisławski, Święto wojny?, 2008 r., dostępny w internecie: https://www.miesiecznik.znak.com.pl/.
Natomiast Różewicz to poeta, który przede wszystkim stawia pytania dotyczące człowieka ocalałego z katastrofy: kim jest? czy ciągle jeszcze jest istotą moralną? jak wyobraża sobie dalszą egzystencję? Dlatego pierwszy tomik wierszy poety, z którego pochodzi utwór Termopile polskie, nosi tytuł Niepokój. Krytyk i historyk literatury Włodzimierz Maciąg tak o nim pisze:
Niepokój Różewicza jest niepokojem o człowieka, o jego świat wewnętrzny, o jego zdolność (czy też władzę) obdarzania rzeczy i zjawisk znaczeniami, o jego dar wnoszenia, budowania, strzeżenia Ładu. To on sam jako podmiot liryczny staje się przedmiotem niepokoju, ponieważ przestał mieć żywe poczucie usensowniania rzeczy, jakie „powinien” nieść ze sobą akt poetyckiej nominacjiIndeks górny {1}1{1} Indeks górny koniec{1}1{1}.
Współczesna apokalipsa dla Apollinaire’a stała się świadectwem wiary w kreacyjną siłę dochodzącego do głosu pokolenia. Widać u niego wiarę w wyobraźnię nowoczesnego człowieka, który chce odejść od dawnego Porządku i pełen sił żyć Przygodą. Dla Różewicza zagłada stała się dowodem ludzkiego upadku, z którego ciągle trzeba się podnosić. Świat zatracił wszelką miarę, a piękny pałac kultury europejskiej runął w gruzach, nie wytrzymując ciężaru zbrodni.
1
Kisiel M., Na śmierć Poety, w: Gazeta Uniwersytecka UŚ, red. Agnieszka Sikora, nr 9, Katowice 2014, [online: https://gazeta.us.edu.pl/]
Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę stojących blisko siebie. Kobieta ma owalną twarz, ma uniesioną prawą dłoń. Jej włosy są ciemne, długie. Ubrana jest w długą suknię. Mężczyzna stojący obok kobiety ma owalną twarz, ciemne, gładkie włosy. Ubrany jest w koszule i garnitur. Para stoi w ogrodzie pośród drzew i kwiatów.
Henri Russeau, Guillaume Apollinaire i jego muza (chodzi o francuską malarkę Marie Laurencin), 1909
Źródło: domena publiczna.
Oto ja wobec wszystkich człowiek przy zdrowych zmysłach Znający życie i śmierć to co żyjący znać może Który poznałem cierpienia i radość miłości Który potrafiłem niekiedy narzucać swoje myśli Znający wiele języków Który niemało podróżowałem Ja co widziałem wojnę w Artylerii i Piechocie Raniony w głowę z czaszką trepanowaną pod chloroformem Który straciłem najlepszych przyjaciół w straszliwej bitwie Wiem o starym i nowym ile poszczególny człowiek może o tym wiedzieć I nie dbając dzisiaj o tę wojnę Między nami i dla nas przyjaciele moi Rozstrzygam ten długi spór tradycji i wynalazczości Porządku i Przygody
Wy których usta są na podobieństwo ust Boga Usta które są samym porządkiem Bądźcie wyrozumiali kiedy nas porównujecie Z tymi co byli doskonałością porządku Nas którzy wszędzie wietrzymy przygodę
Nie jesteśmy waszymi wrogami Chcemy wam dać rozległe i dziwne dziedziny Gdzie kwiat tajemniczości prosi chętnych o zerwanie Są tam nowe ognie kolory nigdy nie widziane Tysiąc nic nie ważących fantazmów Którym trzeba nadać realność Chcemy wykryć dobroć niezmierzoną krainę gdzie wszystko milknie [...]
ap Źródło: GuillaumeApollinaire, Prześliczna rudowłosa (fragment), [w:] tegoż, Wybór pism, tłum. A. Ważyk, Warszawa 1980, s. 280–282.
1
Tadeusz RóżewiczTermopile polskie
Te głowy ciosane łopatą jak meduzy z purpurowym rdzeniem pomykają w płytkiej nocy w pamięci.
Płaskie mury obrastały mózgami kipiały prute salwami arterie przebite na ciemność oczy usta na ukos.
RUDXm4ygaUOiC1
Obraz przedstawia starożytną scenę rodzajową. W wąwozie znajduje się wojsko. Część mężczyzn jest w zbrojach, inni są wpółnadzy, zasłonięci jedynie pelerynami. W centralnej części obrazu znajduje się młody, niemal nagi, atletycznie zbudowany mężczyzna. Trzyma w rękach miecz i tarczę. Wokół niego żołnierze biesiadują, odpoczywają.
Źródło: Jacques-LouisDavid, Leonidas pod Termopilami, 1814, domena publiczna.
Twarze matek notowały: Młody skopany rozkraczony z sinym kroczem krzyczy
partyzant dźwiga flaki niebieskie rozwalony na polu chwały poległ
miedzianowłosy Żyd z sześcioramienną gwiazdą w oczach zwisł
kurierka z zielonym okiem w brzuchu wyskoczyła z pociągu
zbierajcie każdą kroplę krwi która nie będzie policzona.
Cyjanek sypie na pęknięte usta biały słodki śnieg.
roz Źródło: Tadeusz Różewicz, Termopile polskie, [w:] tegoż, Niepokój, Kraków 1988, s. 61–62.
¹
Termopile – wąski pas lądu na wschodnim wybrzeżu Grecji; miejsce klęski Greków w bitwie z Persami (480 r. p.n.e)
strofoida
strofoida to graficznie wyodrębniony w tekście poetyckim zespół wersów; odpowiada on jakiejś całostce treściowej, nie realizuje jednak żadnego z ustalonych w tradycji wzorców budowy stroficznej; strofoida jest charakterystyczna dla poezji pisanej wierszem wolnym
instrumentacja głoskowa
instrumentacja głoskowa polega na celowym nagromadzeniu i takim doborze wyrazów, w których pewne głoski lub ich zespoły powtarzają się z większą niż przeciętna częstotliwością, w bliskim sąsiedztwie lub w określonym porządku
metonimia
metonimia polega na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności, np.: „kwitnący ogród” zamiast „kwiaty kwitnące w ogrodzie”
²
Andrzej Wróblewski (1927–1957) – jeden z najwybitniejszych polskich artystów powojennych. Był świadkiem wojny i wyniesione z niej tragiczne doświadczenia pragnął przedstawić w sztuce. Zasłynął cyklem Rozstrzelania z 1949 r., na który składają się przedstawienia brutalnie zdeformowanych, pokawałkowanych postaci ludzkich, utrzymane w zimnej, błękitno‑zielonej, niemalże trupiej tonacji. Obrazy te powstały po Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie (1948 r.), podczas której recytowano wiersze Tadeusza Różewicza.
³
Theodor W. Adorno właśc. Theodor Ludwig Wiesengrund (1903–1969) – niemiecki filozof, socjolog, teoretyk muzyki i kompozytor; był jednym z przywódców tzw. szkoły frankfurckiej – międzynarodowego środowiska filozofów krytykującego systemy autorytarne, uniformizację myślenia i kulturę masową, a podkreślającego konieczność obrony indywidualności. Jego prace odegrały ważną rolę w powojennych badaniach nad faszyzmem.
Słownik
futuryzm
futuryzm
(łac. futurus – przyszły) – awangardowy kierunek literacko‑artystyczny o skrajnej orientacji antytradycjonalistycznej (awangarda), występujący z hasłami tworzenia nowych form sztuki i nowego stylu życia, zgodnego z rytmem przemian XX‑wiecznej cywilizacji
kubizm
kubizm
(fr. cubisme; łac. cubus – sześcian, kostka) – kierunek w malarstwie i rzeźbie zainicjowany we Francji ok. 1906, który odegrał decydującą rolę w przeobrażeniach sztuki XX w., poszukujący nowych zasad budowy przestrzennej dzieła przez odrzucenie reguł perspektywy i geometryczne uproszczenie elementów kompozycji
surrealizm
surrealizm
(fr. surréalisme – niedorzeczność, nierealność) awangardowy kierunek literacko‑artystyczny, rozwijający się w latach międzywojennych głównie we Francji i stąd oddziałujący na inne kraje, także pozaeuropejskie (USA i kraje Ameryki Południowej); wyrósł z zafascynowania światem podświadomości, przypadku, snu, halucynacji - niezwykłymi stanami psychicznymi pobudzającymi wyobraźnię artysty. Surrealiści posługiwali się różnymi metodami kształtowania dzieł, przy czym zawsze istotną rolę odgrywał czynnik poetycki.
