Parmenides i Heraklit – dwie odmienne tradycje filozoficzne

Kluczowym jest dla nas stary i dobrze znany podział greckich kolonii. Po VII wieku przed naszą erą, gdy grecka cywilizacja stała się najpotężniejszą kulturą basenu Morza Śródziemnego, obszary podbijane przez Greków dzielono zasadniczo na dwoje. Pierwszą z tych krain geograficznych było wybrzeże Azji Mniejszej, zwane potocznie JoniąJoniaJonią, gdyż jego kolonizację przeprowadzały greckie plemiona Jonów. Na zachód od kolebki greckiej kultury leżała zaś Italia i wyspy takie, jak Sycylia. Zasiedlający je Grecy, optymistycznie patrząc w przyszłość, określali je mianem Wielkiej GrecjiWielka Grecja, Wielka HelladaWielkiej Grecji i taka właśnie nazwa przyjęła się powszechnie.

Jak wiadomo, Jonia okazała się kolebką filozofii. Działający tam myśliciele skupiali się na poszukiwaniu archéarchéarché, a więc zasady czy też prazasady, która rządzi całą rzeczywistością i podtrzymuje jej trwanie. Jako że była to filozofia dość wczesna, jej rozważania dotyczyły najogólniej rozumianego świata, a więc zagadnień przyrody i jej funkcjonowania.

Stąd zresztą nazwa „jońska filozofia przyrody”, którą określamy historycznie pierwszy nurt filozofii. Można powiedzieć, że uprawiała ona namysł racjonalistyczny, że przy użyciu rozumu starała się wypracować to, co dziś nazwalibyśmy naukową koncepcją świata. 

Jednak niemal równocześnie, na terenach Wielkiej Grecji, rozpoczęła się działalność filozoficzna innego ruchu myślicieli, nieco bardziej religijnego i odwołującego się do wątków irracjonalnych i obrzędów religijnych. Mowa oczywiście o pitagorejczykach, którzy za zasadę świata uznali liczbę. W ich mniemaniu proporcje matematyczne i relacje geometryczne, jakie odnajdujemy w świecie, wyznaczają ogół zachodzących w nim zjawisk i przemian. Była to więc filozofia nieco bardziej abstrakcyjna, gdyż liczby i proporcje, choć stanowią podstawę istnienia i zmienności materialnych rzeczy, nie są arché w tym samym znaczeniu, co woda w mniemaniu Talesa czy powietrze w teorii Anaksymenesa. Nie są bowiem czymś namacalnym i poznawanym przez nas bezpośrednio, lecz odkrywanym dopiero poprzez czyste, abstrakcyjne rozumowania. Ta różnica w sposobie uprawiania filozofii miała przełożyć się na dysputy kolejnych pokoleń filozofów.

Parmenides i Heraklit – dwa odmienne sposoby postrzegania świata

RlulyPqsGJi0M1

Obraz przedstawia lewy profil mężczyzny. Jego włosy są długie, sięgają ramion. Mężczyzna ma długą, gęstą brodę. Obok jego głowy jest rewers starożytnej monety, na której znajduje się ludzka postać w długiej szacie z hełmem na głowie.

Heraklita z Efezu możemy uznać za późnego przedstawiciela jońskiej filozofii przyrody. Zapewne był uczniem któregoś z jej wielkich przedstawicieli, jednak jej zagadnienia rozpatrywał już nieco inaczej niż wielcy inicjatorzy tego ruchu. Widać to dobrze na przykładzie tego, jak wskazywał arché. Podczas gdy u Talesa woda, zaś u Anaksymenesa powietrze stanowiły dosłowne zasady rzeczywistości, Heraklit uznawał za arché ogień, jednak nie dosłownie, lecz symbolicznie. Bowiem – zdaniem efeskiego filozofa – cały świat zmienia się nieustannie, roznieca i wybucha wciąż nowymi przemianami, czasem przygasa i kurczy się w swym rozwoju, by znów rozniecić na nowo. Przy tym nigdy nic nie jest w nim dwa razy takie samo, nic się nie powtarza, a świat zmienia się nieustannie – jak płomienie ogniska.

Dobrym podsumowaniem tych rozważań wydaje się cytat z filozofa, który brzmi: „jesteśmy i nie jesteśmy zarazem”. Oznacza on: zmieniamy się nieustannie, jak wszystko, co istnieje. Nie ma nic wiecznego, każda rzecz jest zmienna, nigdy nie będąc taką samą. Jedyną niezmienną zasadą jest to, że zmienia się wszystko.

RPKrGodBr4WXG1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Skrajnie odmienne wnioski z praktycznie tych samych rozważań wyciągnął inny grecki filozof – Parmenides z Elei. Działał on na terenach Wielkiej Grecji. Z ruchem pitagorejskim raczej nie miał nic wspólnego, choć niezaprzeczalnie duch filozofii uprawianej w tych koloniach odczuwalny jest w jego nader abstrakcyjnej koncepcji. 

Wypowiedział bowiem znamienne słowa: „byt jest, niebytu nie ma”. Obserwując całą zmienność rzeczywistego świata doszedł do wniosku, że jest on niczym innym, jak tylko złudzeniem. Rozpatrzmy prosty przykład: na stole stoi szklanka. Jeśli zepchnę ją z blatu, spadnie i się stłucze. Była szklanka – nie ma szklanki. Szklanka jest i nie jest zarazem. A to przecież niemożliwe. Ta zasada dotyczy nie tylko pojedynczej szklanki, lecz każdego rzekomo istniejącego bytu, całej rzeczywistości.

Oczywiście przykład szklanki jest banalny i wydawać może się wręcz zabawny, jednak uczniowie Parmenidesa, zwłaszcza Zenon, opracowali wiele skomplikowanych dowodów na to, że cała istniejąca rzeczywistość jest tylko złudzeniem, że istnieje tylko po to, aby nas mamić i przesłaniać to, co istnieje prawdziwie. Używali do tego metody zwanej reductio ad absurdumreductio ad absurdumreductio ad absurdum, a więc wyśmiewania twierdzeń osób, które uważały, że zmiana i ruch istnieją.

Czym jednak jest to, co istnieje prawdziwie? Jest to jeden, odwieczny i niepodzielny byt. Jak go odkryć? Nie dawać mamić się zmysłom, uwolnić od niego nasz umysł i za pomocą rozumu, w medytacji, odkrywać tenże byt. Byt jest jeden. Gdyby było więcej bytów, musiałby między nimi istnieć jakiś niebyt (nicość), a to jest niemożliwe. Jest odwieczny, bo gdyby miał swój początek lub koniec, musiałby przed nim lub po nim istnieć jakiś niebyt. A to jest niemożliwe. Jest niezmienny, gdyż zmienność, o której pouczają nas zmysły, zakłada przechodzenie bytu w niebyt i odwrotnie. A to jest niemożliwe.

Całość tych rozważań na pierwszy rzut oka wydaje się absurdalna. Wystarczy jednak skupić się na poruszonych tutaj kwestiach, abstrahować od zmiennego świata zjawisk i rozważać racjonalnie wnioski Parmenidesa, aby w naszym umyśle pojawiły się ich zaskakujące efekty.

Parmenides i Heraklit – dwa odmienne wpływy na rozwój filozofii

Obaj wspomniani tutaj filozofowie stanowią ciekawy przykład filozoficznej polemiki. Nie znali się osobiście, gdyż znać się po prostu nie mogli. Wypracowali skrajnie odmienne koncepcje filozoficzne i doszli do całkiem przeciwnych wniosków, choć rozważali w zasadzie ten sam zestaw zagadnień. Obaj wywarli olbrzymi wpływ na rozwój filozofii. Ilekroć bowiem czytamy o filozoficznej koncepcji, która rozważa wielość istniejących bytów i zmienność świata rzeczywistego – jest to dalekie pokłosie wariabilizmu heraklitejskiego.

R1RZaqenrm7ck1

Zdjęcie przedstawia palący się ogień.

Ilekroć analizujemy koncepcję filozoficzną, w której spotykamy się z ideą odwiecznych i niezmiennych bytów tkwiących ponad czy poza materialnym i zmiennym światem, tylekroć obcujemy ze sposobem rozumowania, który zapoczątkował Parmenides z Elei. Zestawienie koncepcji obu filozofów prowadzi do ciekawych wniosków, spośród których dwa wydają się najważniejsze. Po pierwsze, że w filozofii może dochodzić do wielkich i dalekosiężnych polemik nawet bez wzajemnego poznania się filozofów, którzy biorą w nich udział. Po drugie, że czasem prosta koncepcja jednego myśliciela może rzutować na cały rozwój filozofii i wytyczać drogę jej rozumowania na długie stulecia.

Słownik