bg‑pink

Przypomnij sobie, czym była jońska filozofia przyrody, a czym ruch pitagorejczyków. Zastanów się, na czym polegały różnice w postrzeganiu świata w obu tych nurtach filozoficznych. Rozważ, jakie mogły mieć wpływ na kolejne stanowiska nowych filozofów.

Parmenides i Heraklit – dwie odmienne tradycje filozoficzne

Kluczowym jest dla nas stary i dobrze znany podział greckich kolonii. Po VII wieku przed naszą erą, gdy grecka cywilizacja stała się najpotężniejszą kulturą basenu Morza Śródziemnego, obszary podbijane przez Greków dzielono zasadniczo na dwoje. Pierwszą z tych krain geograficznych było wybrzeże Azji Mniejszej, zwane potocznie JoniąJoniaJonią, gdyż jego kolonizację przeprowadzały greckie plemiona Jonów. Na zachód od kolebki greckiej kultury leżała zaś Italia i wyspy takie, jak Sycylia. Zasiedlający je Grecy, optymistycznie patrząc w przyszłość, określali je mianem Wielkiej GrecjiWielka Grecja, Wielka HelladaWielkiej Grecji i taka właśnie nazwa przyjęła się powszechnie.

R1YY7x3EEowrF1
Oś czasu. 620 przed naszą erą — 540 przed naszą erą. Na rysunku znajduje się popiersie Talesa z Miletu. Mężczyzna ma krótkie, kręcone włosy, brodę okalającą twarz oraz wyłupiaste oczy. Tales z Miletu Uważany za pierwszego filozofa w dziejach i inicjatora jońskiej filozofii przyrody. W jego mniemaniu arché stanowi woda, gdyż wszystko, co żyje, potrzebuje jej do życia, a to, co umiera, wysycha. 609 przed naszą erą — 547 przed naszą erą. Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jest on łysiejący. Jego twarz zdobią gęsta broda i wąsy. Mężczyzna siedzi pochylony. Notuje coś na kartce. Wyciąga głowę jakby nasłuchiwał. Jest ubrany w szeroką, długą szatę. Anaksymander z Miletu Joński filozof przyrody i uczeń Talesa. Za uznał „bezkres”. W jego mniemaniu materia, z której składa się świat, musi być bezkresna, gdyż gdyby było inaczej, świat nie mógłby się nieustannie zmieniać (bo w końcu zyskałby taki stopień złożoności i skomplikowania, że jego rozwój by się zatrzymał). 585 przed naszą erą — 525 przed naszą erą. Rysunek przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna ma dłuższe włosy wychodzące spod kapelusza. Jest brodaty. Anaksymenes z Miletu Joński filozof przyrody i uczeń Anaksymandra. Oryginalnie połączył wnioski Talesa i swego mistrza, uznając za powietrze. Bowiem wszystko, co żyje, potrzebuje go do życia, musi ono jednak być bezkresne i wypełniać cały kosmos. 570 przed naszą erą — 497 przed naszą erą. Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Siedzi on zwrócony prawym profilem. Mężczyzna ma nagi tors. Wspiera się lewą rękę na kuli znajdującej się na niewielkiej kolumnie. W prawej ręce trzyma laskę. Pitagoras z Samos Założyciel mistyczno-religijnego ruchu pitagorejczyków. Za uznał liczbę, której oddawał wręcz religijny kult. Ponadto jako pierwszy użył dla określenia swych nauk miana „filozofia” („umiłowanie mądrości”), a siebie określił mianem „filozofa” („miłującego mądrość”).

Jak wiadomo, Jonia okazała się kolebką filozofii. Działający tam myśliciele skupiali się na poszukiwaniu archéarchéarché, a więc zasady czy też prazasady, która rządzi całą rzeczywistością i podtrzymuje jej trwanie. Jako że była to filozofia dość wczesna, jej rozważania dotyczyły najogólniej rozumianego świata, a więc zagadnień przyrody i jej funkcjonowania.

Stąd zresztą nazwa „jońska filozofia przyrody”, którą określamy historycznie pierwszy nurt filozofii. Można powiedzieć, że uprawiała ona namysł racjonalistyczny, że przy użyciu rozumu starała się wypracować to, co dziś nazwalibyśmy naukową koncepcją świata. 

Jednak niemal równocześnie, na terenach Wielkiej Grecji, rozpoczęła się działalność filozoficzna innego ruchu myślicieli, nieco bardziej religijnego i odwołującego się do wątków irracjonalnych i obrzędów religijnych. Mowa oczywiście o pitagorejczykach, którzy za zasadę świata uznali liczbę. W ich mniemaniu proporcje matematyczne i relacje geometryczne, jakie odnajdujemy w świecie, wyznaczają ogół zachodzących w nim zjawisk i przemian. Była to więc filozofia nieco bardziej abstrakcyjna, gdyż liczby i proporcje, choć stanowią podstawę istnienia i zmienności materialnych rzeczy, nie są arché w tym samym znaczeniu, co woda w mniemaniu Talesa czy powietrze w teorii Anaksymenesa. Nie są bowiem czymś namacalnym i poznawanym przez nas bezpośrednio, lecz odkrywanym dopiero poprzez czyste, abstrakcyjne rozumowania. Ta różnica w sposobie uprawiania filozofii miała przełożyć się na dysputy kolejnych pokoleń filozofów.

bg‑pink

Przypomnij sobie, co wiesz na temat filozofii Heraklita i Parmenidesa. Rozważ, jakie znaczenie kryje się pod takimi stwierdzeniami pierwszego z nich, jak „wszystko płynie” i „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”, oraz „byt jest, niebytu nie ma” drugiego z filozofów.

Parmenides i Heraklit – dwa odmienne sposoby postrzegania świata

RlulyPqsGJi0M1
Heraklit z Efezu (ok. 540 r. p.n.e.–ok .480 r. p.n.e.). Późny przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody, zapewne uczeń Anaksymenesa. Twórca wariabilizmu filozoficznego, a więc przekonania że rzeczywistość jest zmienna i jak mawiał filozof “wszystko płynie”.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 4.0.

Heraklita z Efezu możemy uznać za późnego przedstawiciela jońskiej filozofii przyrody. Zapewne był uczniem któregoś z jej wielkich przedstawicieli, jednak jej zagadnienia rozpatrywał już nieco inaczej niż wielcy inicjatorzy tego ruchu. Widać to dobrze na przykładzie tego, jak wskazywał arché. Podczas gdy u Talesa woda, zaś u Anaksymenesa powietrze stanowiły dosłowne zasady rzeczywistości, Heraklit uznawał za arché ogień, jednak nie dosłownie, lecz symbolicznie. Bowiem – zdaniem efeskiego filozofa – cały świat zmienia się nieustannie, roznieca i wybucha wciąż nowymi przemianami, czasem przygasa i kurczy się w swym rozwoju, by znów rozniecić na nowo. Przy tym nigdy nic nie jest w nim dwa razy takie samo, nic się nie powtarza, a świat zmienia się nieustannie – jak płomienie ogniska.

Dobrym podsumowaniem tych rozważań wydaje się cytat z filozofa, który brzmi: „jesteśmy i nie jesteśmy zarazem”. Oznacza on: zmieniamy się nieustannie, jak wszystko, co istnieje. Nie ma nic wiecznego, każda rzecz jest zmienna, nigdy nie będąc taką samą. Jedyną niezmienną zasadą jest to, że zmienia się wszystko.

RPKrGodBr4WXG1
Parmenides z Elei (ok. 540 r. p.n.e.–ok. 470 r. p.n.e.). Miał być uczniem Ksenofanesa z Kolofonu, jońskiego filozofa przyrody, jednak stworzył zupełnie oryginalny nurt filozofii, zwany szkołą elejską. Jego uczniowie, zwłaszcza Zenon z Elei, dokładali wszelkich starań, aby wykazać, że świat jest tylko złudzeniem, a rzeczywistość nie istnieje.
Źródło: Sergio Spolti, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Skrajnie odmienne wnioski z praktycznie tych samych rozważań wyciągnął inny grecki filozof – Parmenides z Elei. Działał on na terenach Wielkiej Grecji. Z ruchem pitagorejskim raczej nie miał nic wspólnego, choć niezaprzeczalnie duch filozofii uprawianej w tych koloniach odczuwalny jest w jego nader abstrakcyjnej koncepcji. 

Wypowiedział bowiem znamienne słowa: „byt jest, niebytu nie ma”. Obserwując całą zmienność rzeczywistego świata doszedł do wniosku, że jest on niczym innym, jak tylko złudzeniem. Rozpatrzmy prosty przykład: na stole stoi szklanka. Jeśli zepchnę ją z blatu, spadnie i się stłucze. Była szklanka – nie ma szklanki. Szklanka jest i nie jest zarazem. A to przecież niemożliwe. Ta zasada dotyczy nie tylko pojedynczej szklanki, lecz każdego rzekomo istniejącego bytu, całej rzeczywistości.

Oczywiście przykład szklanki jest banalny i wydawać może się wręcz zabawny, jednak uczniowie Parmenidesa, zwłaszcza Zenon, opracowali wiele skomplikowanych dowodów na to, że cała istniejąca rzeczywistość jest tylko złudzeniem, że istnieje tylko po to, aby nas mamić i przesłaniać to, co istnieje prawdziwie. Używali do tego metody zwanej reductio ad absurdumreductio ad absurdumreductio ad absurdum, a więc wyśmiewania twierdzeń osób, które uważały, że zmiana i ruch istnieją.

Czym jednak jest to, co istnieje prawdziwie? Jest to jeden, odwieczny i niepodzielny byt. Jak go odkryć? Nie dawać mamić się zmysłom, uwolnić od niego nasz umysł i za pomocą rozumu, w medytacji, odkrywać tenże byt. Byt jest jeden. Gdyby było więcej bytów, musiałby między nimi istnieć jakiś niebyt (nicość), a to jest niemożliwe. Jest odwieczny, bo gdyby miał swój początek lub koniec, musiałby przed nim lub po nim istnieć jakiś niebyt. A to jest niemożliwe. Jest niezmienny, gdyż zmienność, o której pouczają nas zmysły, zakłada przechodzenie bytu w niebyt i odwrotnie. A to jest niemożliwe.

Całość tych rozważań na pierwszy rzut oka wydaje się absurdalna. Wystarczy jednak skupić się na poruszonych tutaj kwestiach, abstrahować od zmiennego świata zjawisk i rozważać racjonalnie wnioski Parmenidesa, aby w naszym umyśle pojawiły się ich zaskakujące efekty.

RPqswpi373YFv1
Heraklit pozostawił po sobie wiele przenośni i aforyzmów, nieraz trudnych w interpretacji. Chociaż za symbolicznie uważał ogień, odnosił się równie często do motywu rzeki. Głosił na przykład, że „wszystko płynie”, a więc stale się zmienia, oraz że „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”, bo to nie jest już ta sama rzeka, stale przepływają przez nią inne wody – nic więc nie jest takie samo, jak było.
Źródło: domena publiczna.

Parmenides i Heraklit – dwa odmienne wpływy na rozwój filozofii

Obaj wspomniani tutaj filozofowie stanowią ciekawy przykład filozoficznej polemiki. Nie znali się osobiście, gdyż znać się po prostu nie mogli. Wypracowali skrajnie odmienne koncepcje filozoficzne i doszli do całkiem przeciwnych wniosków, choć rozważali w zasadzie ten sam zestaw zagadnień. Obaj wywarli olbrzymi wpływ na rozwój filozofii. Ilekroć bowiem czytamy o filozoficznej koncepcji, która rozważa wielość istniejących bytów i zmienność świata rzeczywistego – jest to dalekie pokłosie wariabilizmu heraklitejskiego.

R1RZaqenrm7ck1
Źródło: Rick Doble, licencja: CC BY-SA 4.0.

Ilekroć analizujemy koncepcję filozoficzną, w której spotykamy się z ideą odwiecznych i niezmiennych bytów tkwiących ponad czy poza materialnym i zmiennym światem, tylekroć obcujemy ze sposobem rozumowania, który zapoczątkował Parmenides z Elei. Zestawienie koncepcji obu filozofów prowadzi do ciekawych wniosków, spośród których dwa wydają się najważniejsze. Po pierwsze, że w filozofii może dochodzić do wielkich i dalekosiężnych polemik nawet bez wzajemnego poznania się filozofów, którzy biorą w nich udział. Po drugie, że czasem prosta koncepcja jednego myśliciela może rzutować na cały rozwój filozofii i wytyczać drogę jej rozumowania na długie stulecia.

Słownik

arché
arché

(gr. rhochiή – przyczyna, praprzyczyna, zasada, prazasada) główne pojęcie jońskiej filozofii przyrody, pitagorejczyków i wczesnych materialistów, nazywanych pluralistami. Oznaczało główny żywioł, siłę natury, dzięki której powstał świat i która podtrzymuje jego trwanie. Dla Talesa z Miletu była nim woda, dla Anaksymenesa z Miletu – powietrze, dla Heraklita z Efezu – ogień, dla Ksenofanesa z Kolofonu – ziemia. Zdarzały się też inne interpretacje, by wspomnieć pitagorejczyków, dla których arché było liczbą, gdyż całym światem miały rządzić relacje i proporcje matematyczne, których odkrywanie oznaczało zrozumienie otaczającej nas rzeczywistości

Jonia
Jonia

starożytne określenie wybrzeża Azji Mniejszej, pomiędzy rzekami Meander i Hermos. Nazwa wywodzi się od greckiego narodu Jonów, którzy przeprowadzali kolonizację. Właśnie w tej kolonii narodziła się filozofia przyrody, uważana za historycznie pierwszy ruch filozoficzny. Na terytoriach jońskich urodziło się wielu sławnych filozofów: Tales, Anaksymander i Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu, Ksenofanes z Kolofonu, ale także pluralista Anaksagoras z Klazomenaj, zaś na wyspie Samos urodzili się Pitagoras, Arystarch i Epikur

reductio ad absurdum
reductio ad absurdum

sprowadzenie do sprzeczności. W logice jeden ze sposobów argumentowania tezy. W przeciwieństwie do klasyczne rozumianego dowodu logicznego nie polega na tym, że wykazujemy słuszność jakiejś tezy, lecz obalamy tezę przeciwną do tej, którą chcemy obronić. Jeżeli np. klasyczny dowód logiczny udowadnia, że teraz pada deszcz, to dowód nieklasyczny udowadnia, że nie jest możliwe, aby w tej chwili nie padał deszcz. Z tego powodu zwany jest także „dowodem nie wprost” (w odróżnieniu od tzw. „dowodu wprost”, jak określa się klasyczne dowody logiczne)

Wielka Grecja, Wielka Hellada
Wielka Grecja, Wielka Hellada

antyczne określenie kolonii greckich na południowej części Półwyspu Apenińskiego i Sycylii, zajmowanych głównie przez grecki naród Dorów. Na tych terenach, niemal równocześnie co w koloniach w Azji Mniejszej, zwanych Jonią, poczęła się rozwijać filozofia pitagorejska (od Pitagorasa z Samos, który jako pierwszy w dziejach nazwał się „filozofem”), a później filozofia eleacka, zapoczątkowana przez Parmenidesa z Elei. Kraina była też miejscem urodzenia innych sławnych filozofów, m.in. pluralisty Empedoklesa z Agrygentu i sofisty Gorgiasza z Leontinoi