Działalność transportowa

Woda rzeczna przeważającą część energii zużywa na pokonywanie tarcia zewnętrznego i wewnętrznego. Pozostała część energii jest wykorzystywana na transport materiału różnego pochodzenia, wielkości i kształtu oraz żłobienie korytakoryto rzecznekoryta. Działalność transportowa rzek to przemieszczanie materiału okruchowego, pochodzącego z koryta rzeki oraz dostarczonego do niej głównie ze stoków poprzez grawitacyjne ruchy masowe i spłukiwanie. Materiał ten wynoszony jest do oceanów, mórz, jezior, a także do śródlądowych zbiorników bezodpływowych.

Materiał skalny może być przenoszony przez rzekę w różny sposób. Najdrobniejszy transportowany jest w zawieszeniu. Większe jego części transportowane są ruchem skokowym, nazywanym także saltacją.

Dużo większe fragmenty skalne, takie jak np. żwir czy kamienie, rzeka wlecze i toczy. Okruchy płaskie wykonują zaś ruch ślizgowy.

Całość materiału transportowanego przez rzekę określamy jako obciążenie rzeki.  Maksymalną wielkość okruchów skalnych, jakie może transportować rzeka, nazywamy wydolnością rzeki, a maksymalną masę obciążenia, jaką może przenosić rzeka – zdolnością transportową rzeki.

Działalność akumulacyjna

Akumulowanie materiału niesionego przez rzekę ma miejsce wtedy, gdy jej obciążenie jest większe niż zdolność transportowa. Utwory nagromadzone na dnie rzeki lub przy jej brzegach są nazywane aluwiami. Rozwijają się na nich żyzne gleby aluwialne (mady z aluwiów rzecznych ziemistych i szkieletowych).

Jedną z form, która powstaje w wyniku działalności akumulacyjnej rzek, są stożki napływowe. Tworzą się one na wlotach dolin, na ich przedłużeniu. Akumulacja jest wymuszona znacznym zmniejszeniem spadku podłużnego koryta. Stożki osiągają różną wielkość, na ogół proporcjonalną do wielkości zlewni w obszarze górskim. Długość może wynosić od kilkudziesięciu metrów do kilku kilometrów. Małe stożki napływowe powstają również u wylotu dopływów rzeki głównej, jednak ich wielkość jest ograniczona szerokością doliny głównej rzeki.

W tych miejscach koryta, gdzie nurt rzeki jest słabszy, tworzą się podłużne mielizny, nazywane także ławicami śródrzecznymi. Są one formami przejściowymi, które stopniowo przemieszczają się z prądem wzdłuż rzeki. Gdy zostaną wynurzone przy średnim stanie wody i utrwalone przez roślinność, powstają kępy. Piasek i muł niesiony przez rzekę odkładają się czasem na brzegach koryta, tworząc nowe formy, np. plaże.

Przy ujściu rzeki proces akumulacji osadów aluwialnych zachodzi najszybciej. W miejscu, gdzie morze, do którego uchodzi rzeka, jest płytkie i nie występują w nim silne prądy przybrzeżne, tworzy się delta. Osady delty stanowią przeszkodę dla wód rzecznych. Wskutek tego rzeka rozgałęzia się na liczne ramiona, rozpościerające się wachlarzowato w kierunku zbiornika wodnego. Materiał zdeponowany przez rzekę nadbudowuje dno zbiornika, powodując, że rzeka płynąca w obrębie delty dzieli się na kilka ramion.

Rezultatem akumulacyjnej działalności rzek są akumulacyjne równiny nadrzeczne. Zajmują one dna dolin płaskodennych i nieckowatych, dna kotlin i rowów tektonicznych. Miąższość pokryw akumulacyjnych budujących równiny nadrzeczne jest różna i wynika ze złożonej genezy tych utworów.

Słownik