Przeczytaj
Między prześladowaniami a tolerancją religijną
Do Francji pierwsze nowinki religijne zaczęły docierać już w połowie lat 20. XVI w. Początkowo rozprzestrzeniał się luteranizm, po 1555 r. wyparty przez wpływy kalwinizmu. Francuskich wyznawców kalwinizmu nazywano hugenotamihugenotami (z niem. Eidgenossen - sprzysiężenie szwajcarskie). Za datę powstania francuskiego Kościoła reformowanego przyjmuje się rok 1559. Wtedy to w Paryżu zebrał się pierwszy synodsynod Kościołów protestanckich, który ustanowił wyznanie wiary oraz przystąpił do tworzenia organizacji kościelnej zgodnie z doktryną Kalwina. W szczytowym okresie w latach 60. i 70. XVI w. hugenoci stanowili 10 proc. ludności Francji.
Początkowo tolerancyjna wobec protestantów polityka Franciszka I z czasem uległa zmianie. Ostatnie lata jego panowania oraz rządy Henryka II Walezjusza (1547–1559) to okres brutalnych represji. Henryk II utworzył przy parlamencie paryskim specjalną izbę do zwalczania herezji (wkrótce zyskała miano „izby ognistej”) oraz wydał edyktedykt wprowadzający drakoński system zwalczania reformacji – pozwalał on m.in. na konfiskatę dóbr należących do innowierców, pozbawiał ich prawa do piastowania urzędów oraz ustanawiał cenzuręcenzurę książek i innych pism.
Sytuacja uległa poprawie za panowania jego następców: Franciszka II (1559–1560) i Karola IX (1560–1574). Ich matka Katarzyna Medycejska, która sprawowała z racji małoletności synów regencjęregencję, starała się prowadzić politykę ugodową. W 1562 r. wydała w Saint‑Germain edykt tolerancyjny, w którym zagwarantowała hugenotom prawo do odbywania synodówsynodów oraz całkowitą swobodę praktyk religijnych poza murami miast, a w ich obrębie – do nabożeństw prywatnych.
Początek wojny religijnej
Edykt tolerancyjny nie przyniósł jednak oczekiwanych rezultatów. Przeciwnie – walki między katolikami a hugenotami uległy zaostrzeniu. Powodem było upolitycznienie konfliktu. Na gruncie sprzeczności religijnych powstały we Francji dwa rywalizujące o władzę stronnictwa polityczne: katolicka większość, której przewodziły rody Gwizjuszów (de Guise) i Walezjuszów (Valois), oraz hugenocka mniejszość, z rodem Burbonów na czele.
Zaledwie kilka tygodni po wydaniu edyktu tolerancyjnego w Vassy w północno‑wschodniej Francji doszło do brutalnej rozprawy katolików z hugenotami, którzy wbrew prawu zorganizowali publiczne nabożeństwo w mieście. W odpowiedzi hugenoci pod wodzą Gasparda Coligny’ego i księcia Ludwika Kondeusza chwycili za broń, rozpoczynając krwawą, trwającą z przerwami ponad 30 lat (1562–1594) wojnę domową. W bezwzględnej walce obie strony posługiwały się oddziałami żołnierzy najemnych. Angażowały też do walki po swojej stronie obce państwa, hugenoci przede wszystkim Anglię, a katolicy – Hiszpanię.
Krwawa noc poślubna
Wojny religijne osłabiały pozycję międzynarodową Francji i potęgowały zagrożenie zewnętrzne, zwłaszcza ze strony Hiszpanii. Dlatego Karol IX i Katarzyna Medycejska kilkakrotnie próbowali zakończyć konflikt. Zdawało się, że przełom nastąpił w 1570 r. – zawarto wtedy pokój w Saint‑Germain, który gwarantował hugenotom amnestięamnestię, całkowitą wolność sumienia i swobodę praktyk religijnych (poza Paryżem) oraz przyznawał im dostęp do wszystkich urzędów. Hugenoci ponadto jako gwarancję pokoju otrzymali cztery twierdze (m.in. La Rochelle) z prawem obsadzenia ich swoimi oddziałami.
Przypieczętowaniem pojednania miało być małżeństwo jednego z przywódców hugenockich – Henryka Burbona, króla Nawarry – z siostrą Karola IX, Małgorzatą de Valois. Stronnictwo Gwizjuszów postanowiło wykorzystać przybycie licznej grupy wpływowych hugenotów na zaślubiny do Paryża jako sposobność do ostatecznego rozprawienia się z nimi. Katarzyna Medycejska i Karol IX, wbrew swojej dotychczasowej pojednawczej polityce, ulegli namowom i przyłączyli się do spisku. W noc św. Bartłomieja (z 23 na 24 sierpnia) 1572 r. podburzony przez Gwizjuszów paryski motłochmotłoch dokonał rzezi hugenotów. Według nieprecyzyjnych szacunków przyjmuje się, że w samym Paryżu zginęło ponad 3 tys. ludzi, a łącznie w całym kraju do 5 października zostało zamordowanych ponad 30 tys. protestantów. Wśród ofiar „krwawego wesela paryskiego” był m.in. admirał Coligny. Świeżo upieczony królewski szwagier Henryk z Nawarry przeżył, ale został zmuszony do przejścia na katolicyzm i osadzony w areszcie domowym.
Opis zamachu na admirała Coligny(…) Tymczasem do górnej części domu wszedł pewien Niemiec, wychowany w domu Gwizjusza, nazwiskiem Besme [a wraz z nim kilku ludzi]. Gdy wpadli do komnaty admirała, wówczas Besme rzucił się na niego z dobytym mieczem pytając: Czy nie ty jesteś admirałem? „Tak, ja jestem” odpowiedział ów z spokojnym wyrazem twarzy, jak to później od nich się dowiedziano, następnie patrząc na wyciągnięty miecz: „Młodzieńcze” powiedział – „miej wzgląd na mój wiek i chorobę”. Ten jednak naprzód przebił mieczem pierś admirała, później wielokrotnie uderzył go w głowę, Attin zaś strzałem z arkebuza go przeszył. Gdy admirał nawet pomimo tej rany żył jeszcze, Besme zadał mu trzeci cios w krzyż: tak pół martwy upadł. Skoro posłyszał go Gwizjusz, który na dziedzińcu pozostał z innymi dostojnikami, donośnym głosem zawołał: Besme, czy skończyłeś? A ów „skończyłem”, odpowiedział. Wówczas Gwizjusz, nie dowierzając, póki nie zobaczy, zawołał: Zrzuć go przez okno. Wtedy Besme przy pomocy swoich towarzyszów podniósł z ziemi ciało admirała i wyrzucił je przez okno. Ponieważ z powodu rany zadanej w głowę i twarzy zbroczonej krwią nie można go było rozpoznać, Gwizjusz uklęknął i ścierając chustką krew: „Poznaję” – powiedział – „on to jest”. Wyszedł następnie wraz z dostojnikami przed bramę i do tłumu uzbrojonych zawołał: Towarzysze, szczęśliwy mieliśmy początek. Teraz śpieszmy do innych, bo król tak każe. (…)
Źródło: Opis zamachu na admirała Coligny, Za: Konfederacja w Europie i Polsce, oprac. Z. Kuchowicz, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 15, Warszawa 1959, str. 7.
Wojna trzech Henryków
Paryż wart jest mszy, dając do zrozumienia, że zmienia wyznanie, by otrzymać koronę Francji. Koronował się w lutym 1594 r. W 1598 r. wydał edykt nantejski, który zakończył trwającą od 30 lat wojnę domową we Francji i gwarantował hugenotom wolność wyznania oraz pełne prawa obywatelskie. Jak myślisz, dlaczego przejście na katolicyzm ułatwiło Henrykowi otrzymanie korony Francji?
Okrutna rozprawa z hugenotami podczas uroczystości ślubnych wywołała powszechne oburzenie prawie w całej Europie (choć król Hiszpanii Filip II nie krył zadowolenia), a we Francji otworzyła nowy etap krwawej wojny. Po śmierci Karola IX (1574 r.) nabrała ona charakteru wojny dynastycznej. Na tronie zasiadł brat zmarłego króla, wcześniej wybrany na króla Polski Henryk III Walezjusz (1574–1589). Jednak jego pozycja była słaba, musiał też rywalizować z dwoma liczącymi się kandydatami do tronu francuskiego na wypadek swojej bezpotomnej śmierci: Henrykiem, królem Nawarry, który ponownie przeszedł na kalwinizm, oraz przywódcą obozu katolików – Henrykiem, księciem de Guise. Pod względem prawnym pierwszeństwo przysługiwało Henrykowi z Nawarry, ale pozycję Gwizjusza wzmacniała tzw. Liga KatolickaLiga Katolicka, nad którą wkrótce objął przywództwo.
Wojna, którą przyjęło się nazywać wojną trzech Henryków, zakończyła się zwycięstwem Henryka z Nawarry. Swój sukces w znacznej mierze zawdzięczał on działaniom przeciwników. Henryk III, który przez pewien czas nieudolnie lawirował pomiędzy obozem hugenotów a Ligą Katolicką, w 1588 r. polecił zamordować Henryka Gwizjusza, a sam zginął w następnym roku z rąk fanatycznego dominikanina. W ten sposób jedynym liczącym się pretendentem do korony francuskiej został król Nawarry.
Edykt nantejski – tolerancja religijna potwierdzona
Henryk de Bourbon panował we Francji jako Henryk IV. Początki jego rządów nie były łatwe. Pretensje do tronu francuskiego zgłaszała cała rzesza kontrkandydatów, w opozycji pozostawała Liga Katolicka, której silnego wsparcia militarnego udzielał król Hiszpanii Filip II. Henryk IV zdawał sobie sprawę z tego, że ze wsparciem mniejszości kalwińskiej nie jest w stanie zapewnić ładu wewnętrznego ani przeciwstawić się inwazji ze strony Hiszpanii. Dlatego w 1594 r. ponownie, tym razem dobrowolnie, przeszedł na katolicyzm, usuwając w ten sposób ostatnią przeszkodę na drodze do tronu – stąd przypisywane mu słynne zdanie: Paryż wart jest mszy
. Koronacja odbyła się w lutym 1594 r. w Chartres. Wkrótce po niej uroczyście witany Henryk IV wkroczył do Paryża.
Jednak walki z wojskami Ligi Katolickiej i oddziałami hiszpańskimi trwały jeszcze kilka lat. Zakończył je dopiero pokój zawarty w 1598 r. z Filipem II w Cateau‑Cambrésis. Pokój wewnętrzny ostatecznie przywrócił ogłoszony 30 kwietnia 1598 r. w Nantes edykt tolerancyjny. Edykt nantejski, który uznawał katolicyzm za religię państwową we Francji, hugenotom gwarantował zupełną wolność wyznania i swobodę kultu religijnego w całym kraju (z wyjątkiem Paryża i miast biskupich) oraz dostęp do wszystkich urzędów i godności. Ponadto hugenoci otrzymali odrębne sądy i miejsca w Radzie Królewskiej. Przyznano im również ponad 200 obiektów obronnych, tzw. miejsc bezpieczeństwa, z prawem utrzymywania w nich zbrojnych załóg.
Słownik
(z gr. amnestia – przebaczenie, zapomnienie) ustawowy, powszechny akt łaski, polegający na całkowitym lub częściowym darowaniu kary
(z łac. censere – osądzać) kontrola publicznego przekazywania informacji oraz urząd państwowy lub kościelny utworzony w celu sprawowania tej kontroli; cenzura stanowi ograniczenie wolności wyrażania poglądów (wolności słowa) oraz rozpowszechniania informacji (wolności druku)
(z łac. edictum – obwieszczenie) we Francji przed rewolucją z lat 1788–1799 ustawa królewska regulująca szczegółowe kwestie dotyczące określonej sprawy lub części terytorium
umowa pomiędzy państwem a papieżem; reguluje prawne stanowisko Kościoła katolickiego w kraju
(z niem. Eidgenossen - sprzysiężenie szwajcarskie) nazwa wyznawców protestantyzmu, głównie kalwinizmu we Francji
pogardliwie: tłum ludzi, hołota, pospólstwo
(z łac. regere – władać, kierować) rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności panującego
(z gr. synodos – zebranie) zebranie przedstawicieli duchowieństwa – zjazd biskupów całego kraju, prowincji kościelnej lub diecezji – w celu omówienia spraw dotyczących Kościoła i jego działalności
organizacja założona w 1576 we Francji przez ród Gwizjuszów w celu walki z protestanckimi hugenotami; rozwiązała się, gdy Henryk IV przeszedł w 1593 na katolicyzm.
(z łac. tolerantia – cierpliwość, wytrwałość) zgoda na wyznawanie i głoszenie poglądów odmiennych od powszechnie przyjętych w danej społeczności; tolerancja najwcześniej objęła innowiercze wierzenia i praktyki religijne, a następnie była stopniowo rozszerzana na inne dziedziny życia, np. sferę obyczajów
Słowa kluczowe
krwawe wesele paryskie
, edykt nantejski, Henryk IV, Henryk z Nawarry, hugenoci, kalwinizm, Katarzyna Medycejska, noc św. Bartłomieja, wojna trzech Henryków, wojny hugenockie, wojny religijne
Bibliografia
Chaunu P., Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250‑1550), tłum. J. Grosfeld, Warszawa 1989.
Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Héritier J., Katarzyna Medycejska, Warszawa 1981.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.