Przeczytaj
Emigrant o emigrantach
Pisząc sztukę Emigranci, Sławomir Mrożek miał za sobą doświadczenia wspólne wielu twórcom nieprzychylnym komunistycznym władzom PRLPRL, którzy z czasem opuścili ojczyznę. Byli to m.in. Czesław Miłosz (w 1951 r. poprosił o azyl we Francji), Marek Hłasko (w 1966 r. wyjechał do Los Angeles), Leszek Kołakowski (w 1968 r. zmuszono go do emigracji). Mrożek doceniany przez publiczność, ale nękany przez cenzuręcenzurę, w 1963 roku wyjechał z żoną Marią do Włoch – oficjalnie na 3 miesiące, zaś faktycznie postanowił nie wracać do Polski. Osiadł w Chiavari (okolice Genui), gdzie pracował nad Tangiem i widywał się z osiadłym we francuskim Vence (ok. 400 km od Chiavari) Witoldem Gombrowiczem. Wielki sukces Tanga rozszerzył możliwości rozpoczęcia nowego życia za granicą. Przez kolejne lata Mrożek prowadził grę z władzami PRL – starał się o przedłużanie paszportupaszportu, nie występował o azyl polityczny. To bowiem uniemożliwiłoby wystawianie sztuk w Polsce, na czym pisarzowi bardzo zależało. Przełom nastąpił w 1968 roku. Mrożek przeprowadził się do Paryża. W sierpniu na wieść o Operacji „Dunaj”Operacji „Dunaj” i krwawym stłumieniu Praskiej WiosnyPraskiej Wiosny opublikował w dzienniku „Le Monde” i w paryskiej „Kulturze” list protestacyjny, w którym pisał:
Mrożek. Striptiz neurotykaJestem pisarzem polskim, nie emigrantem […]. Wobec czynnego udziału Rządu PRL w zbrojnej agresji na Czeską Socjalistyczną Republikę Ludową i okupacji wojskowej tego kraju, oświadczam, co następuje: Protestuję przeciwko tej akcji. Jestem solidarny ze wszystkimi Czechami i Słowakami, którzy się tej akcji sprzeciwiają. Szczególnie z moimi towarzyszami, pisarzami czeskimi i słowackimi, którzy są prześladowani i więzieni.
Źródło: Małgorzata Niemczyńska, Mrożek. Striptiz neurotyka, Warszawa 2013, s. 134–135.
Władze PRL nie zgodziły się na przedłużenia pisarzowi paszportu i zażądały natychmiastowego powrotu do kraju. Mrożek odmówił i wystąpił o azyl we Francji. Konsekwencją było wycofanie jego książek z polskich księgarni i bibliotek, zdjęcie z afisza wszystkich spektakli i pięcioletni cenzorski zakaz publikowania. Emigranci z 1974 roku to pierwsza sztuka Mrożka napisana po ustaniu tego zakazu.
Geneza Emigrantów
Za nieformalny wstęp do poruszanej w Emigrantach tematyki uważa się opowiadanie Moniza Clavier. Tekst ten powstał w Chiavari na Riwierze Włoskiej, gdzie Mrożek przebywał po opuszczeniu kraju w czerwcu 1963 r. Akcja Monizy Clavier rozgrywa się w Wenecji, do której przyjeżdża zagubiony turysta z Polski:
Być „w samym środku świata”. Metaforyka przestrzenna w „Monizie Clavier" Sławomira Mrożka(…) jedną z kluczowych scen Monizy – opowiedzianego w formie retrospektywnej narracji pierwszoosobowej romansu turysty ze Wschodu, w którym z niezrozumiałych dla niego samego względów zakochuje się znana na całym świecie aktorka filmowa. Romansowy schemat fabularny, poddany parodystycznemu przekształceniu, posłużył Mrożkowi do skonstruowania groteskowejgroteskowej fabuły, obnażającej kompleksy głównego bohatera pragnącego za wszelką cenę zdobyć ludzkie uznanie, aby w ten sposób uwolnić się od dojmującego poczucia nieokreśloności, wywołanego, a właściwie spotęgowanego, zetknięciem się ze światem Zachodu. Miłość Monizy umożliwia bohaterowi wkroczenie w ów świat i skonfrontowanie się z nim, co zresztą czyni on od początku pobytu w Wenecji, po której błąka się od rana „bez celu, oszołomiony wszystkim”. Skupiony na sobie samym, znacznie więcej uwagi poświęca analizie swojej sytuacji niż miejscu, w którym się znajduje, bowiem bardziej niż zwiedzane miasto interesuje go to, jak może być postrzegany.
Źródło: Elżbieta Sidoruk, Być „w samym środku świata”. Metaforyka przestrzenna w „Monizie Clavier" Sławomira Mrożka, [w:] Geografia i metafory, red. E. Konończuk, E. Nofikow, E. Sidoruk, Białystok 2014, s. 214–215.
Tematykę narodowej frustracji wśród Polaków przebywających na obczyźnie, rozwinął w pełni Mrożek w powstałych ponad dziesięć lat później Emigrantach. Co ciekawe pokój, gdzie dzieje się akcja tego dramatu do złudzenia przypomina ten, w którym egzystuje bohater Monizy.
Mrożek filozof: próba interpretacji fantastyki współczesnejMrożek jest dzisiaj zupełnie innym pisarzem aniżeli satyryk i mizantrop, którego wizerunek chowamy ospale w pamięci. Przypominam sobie rozmowę, w której powiedział, że nie w dramacie, ale w prozie objawiało mu się zawsze to, co miał wyrazić nowego. Nie ma żadnego powodu, aby mu nie wierzyć. Policja, Na pełnym morzu i nawet Zabawa tkwią już w opowiastkach Słonia. Także Emigranci rozwijają dialektykę narodowej frustracji i zgoła prywatnej agresji, doskonale czytelną w Monizie Clavier: sztuka zaczyna się przecie tam, gdzie kończyło się opowiadanie, w obskurnym pokoiku bez okien, dobrze znanym wojażującym po Europie pisarczykom znad Wisły.
Źródło: Jan Błoński, Mrożek filozof: próba interpretacji fantastyki współczesnej, „Pamiętnik Literacki” 1977, nr 68/3, s. 101.
Wolność, nadzieja, prześladowania – przyczyny emigracji po roku 1945
Wśród krytycznoliterackich interpretacji Emigrantów Sławomira Mrożka, za istotną należy uznać tę historyczną, według której dramat ten jest komentarzem do dziejów PRL‑u i odnosi się do losu wielu Polaków, którzy po 1945 r. musieli opuścić, z różnych względów, swoją ojczyznę. Warto przypomnieć, że w dniu zakończenia II wojny światowej na obczyźnie przebywało już około 2,4–2,6 milionów rodaków, a nowa rzeczywistość polityczno‑ekonomiczna komunistycznej Polski zmusiła kolejne setki tysięcy do ucieczki. Szacuje się, że w latach 1956–1989 z powodu prześladowań, braku swobód obywatelskich oraz ubóstwa z kraju wyjechało około miliona Polaków.
Szczególnie dramatyczne pod tym względem okazały się lata 1956 – 1968, kiedy nasilające się represje wewnętrzne, dyskryminacja etniczna oraz ostra cenzura zmusiły wielu intelektualistów i artystów do opuszczenia ojczyzny. Kulminacją tych negatywnych zjawisk były tzw. wydarzenia Marca '68. W czerwcu 1967 r., po wojnie sześciodniowej (między Izraelem a wspieranymi przez ZSRS krajami arabskimi), rozpoczęła się w kraju masowa nagonka na obywateli pochodzenia semickiego.
Pisarze emigranci po Marcu '68Rozpoczęły się ataki na „syjonistów”. Ludzi, u których dopatrywano się pochodzenia żydowskiego albo też wypowiadali się głośno o swoich sympatiach prożydowskich, zwalniano z pracy, pozbawiano stanowisk. Czystka nie ominęła również wyższych uczelni. Zdjęcie ze sceny Teatru Narodowego Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka oraz relegowanie z Uniwersytetu Warszawskiego Adama Michnika i Henryka Szlajfera, stało się jedną z przyczyn buntu młodzieży, który przetoczył się przez kraj w marcu 1968 roku. (…) Wielu ludzi pióra zmuszonych było opuścić wtedy własną ojczyznę, bo tak właśnie traktowali Polskę. Później w swojej twórczości często wracali do wydarzeń fali emigracji z lat 1968–1972.
Źródło: Janusz R. Kowalczyk, Pisarze emigranci po Marcu '68, dostępny w internecie: https://culture.pl/pl/artykul/pisarze-emigranci-po-marcu-68 [dostęp 7.03.2022].
Po wydarzeniach marcowych Polskę opuścili m.in. Eli Barbur (ur. 1948, pierwotnie Andrzej Łabendź), Zygmunt Bauman (1925–2017), Jerzy Pomianowski (1921–2016, wł. Jerzy Birnbaum), Arnold Słucki (1920–1972, wł. Aron Kreiner).
Słownik
obiegowe określenie grupy państw, które po zakończeniu II wojny światowej znalazły się pod kontrolą Związku Sowieckiego; należały do niego Polska Rzeczpospolita Ludowa oraz m.in. dzisiejsze Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria
(łac. censere – oceniać) – kontrola treści komunikatów publicznych (szczególnie mediów i sztuki) w celu zapobiegania rozpowszechniania treści uznawanych przez instytucję cenzurującą za szkodliwe; w okresie PRL cenzurę prowadziło państwo poprzez działalność Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, dysponującego m.in. prawem zakazu drukowania tekstów określonych autorów, a nawet używania konkretnych słów
(wł. grottesca) – konwencja w literaturze i sztukach pięknych przedstawiająca świat w sposób zdeformowany w celu krytyki danego zjawiska; groteska posługuje się m.in. połączeniem sprzecznych kategorii (np. komizmu z tragizmem), karykaturą, synkretyzmem stylistycznym, absurdem
inwazja połączonych wojsk Związku Sowieckiego i państw bloku wschodniego (w tym PRL) na Czechosłowację 20 sierpnia 1968 roku w celu zatrzymania procesu reform zainicjowanego Praską Wiosną
trwający od stycznia do sierpnia 1968 roku okres demokratyzacji życia społecznego w Czechosłowacji, która ze strony władzy polegała na projektowaniu reform (liberalizacji gospodarki i kultury), a ze strony obywateli – na masowych demonstracjach, domaganiu się m.in. wolności słowa i zgromadzeń, prawa zgłaszania kandydatów w wyborach, otwarcia granic; zmianom położyła kres zbrojna interwencja ZSRS