Emocje a nastrój

Prof. Dariusz Doliński twierdzi, że pod pojęciem emocji należy rozumieć:

Czymś innym od emocji jest nastrój, czyli:

Nastroje trwają zwykle dłużej niż emocje, są mniej intensywne i przeważnie nie mają swojego obiektu. Przykładowo, możemy być w nastroju złości (ogólnego rozzłoszczenia) bez konkretnego powodu. Emocje uruchamiają tendencję do działania, nastrój zaś nie wywołuje nagłych zmian w zachowaniu. Na przykład człowiek w nastroju depresyjnym trwa w nim, nie podejmując działań mających na celu jego zmianę, a ten stan emocjonalny podtrzymuje pasywność. Nastroje są też mniej od emocji zróżnicowane treściowo, przeżywamy więc nastroje pozytywne bądź negatywne, możemy być w nastroju podwyższonym lub obniżonym. Emocje z kolei są bardzo zróżnicowane.

Składniki procesu emocjonalnego

W pełni rozwinięta emocja ma wszystkie trzy składniki, ale mogą one także występować osobno, np. sama reakcja afektywnareakcja afektywnareakcja afektywna, czyli pozytywna lub negatywna ocena bodźców, z jakimi jednostka się styka. Odczuwamy to jako pozytywny lub negatywny odbiór zjawisk. Jeśli wraz z reakcją afektywną pojawi się pobudzenie, można mówić o niespecyficznym stanie emocjonalnym, określonym tylko co do znaku, np. radosne lub przykre napięcie (pobudzenie). Może być i tak, że pojawi się jedynie pobudzenie nieokreślone co do znaku, możemy wtedy mówić nie o emocji, lecz o stanie pobudzeniastan pobudzeniastanie pobudzenia. I ostatnia sytuacja, gdy występuje tendencja do działania w określonym kierunku, której towarzyszy pobudzenie, mamy wtedy do czynienia z postawą emocjonalną.

Klasyfikacja emocji Roberta Plutchika

W nawiązaniu do treściowego aspektu emocji można zadać pytanie o to, jakie są możliwe emocje człowieka. Stworzono wiele klasyfikacji, które postulowały różne ich rodzaje i liczbę. Współcześnie zakłada się, że wszystkie emocje obecne są od urodzenia, choć nie wszystkie okazywane są od razu, pojawiają się w miarę dojrzewania dziecka. Na przykład Robert Plutchik opowiada się za istnieniem ośmiu emocji podstawowych (pierwotnych), takich jak: akceptacja, strach, zaskoczenie, smutek, obrzydzenie, gniew, antycypacja (oczekiwanie), radość. Tworzą one przeciwstawne pary. Przeciwieństwem radości będzie więc smutek, a gniewu – strach. Emocje wtórne stanowią kombinację emocji podstawowych (np. miłość to połączenie radości i akceptacji).

R1EHDlGGlklyt

Rysunek przedstawia koło emocji Roberta Plutchika. Na obrysie koła ukazany jest kwiat posiadający osiem płatków. W samym środku kwiatu mamy osiem części: ekstaza, zachwyt, przerażenie, zdumienie, cierpienie, nienawiść, wściekłość, czujność. Od każdej z tych części odchodzi płatek z napisami. 1 Od ekstazy – radość, błogość. 2. Od zachwytu – zaufanie, akceptacja. 3. Od przerażenia – strach, obawa. 4. Od zdumienia – zaskoczenie, roztargnienie. 5. Od cierpienia – smutek, zaduma. 6. Od nienawiść – wstręt, znudzenie. 7. Od wściekłość – gniew, irytacja. 8. Od Czujność – przeczuwanie, ciekawość. Między poszczególnymi płatkami wskazane są kolejne emocje. Między ekstazą a zachwytem jest miłość. Między zachwytem a przerażeniem uległość. Między przerażeniem a zdumieniem jest poruszenie. Między zdumieniem a cierpieniem jest rozczarowanie. Miedzy cierpieniem a nienawiścią jest żal. Między nienawiścią a wściekłością jest zawiść. Między wściekłością a czujnością jest agresja. Między czujnością a ekstazą jest optymizm.

Źródła emocji

Jak stwierdzono powyżej, emocje wzbudzane są przez oddziaływania mające znaczenie dla człowieka. Dane naukowe na temat źródeł emocji są niezwykle zróżnicowane i rozległe, ogólnie jednak można wyróżnić kilka głównych grup czynników wywołujących emocje: pierwotne i wtórne bodźce emocjonalne oraz źródła poznawcze.

Pierwotne bodźce emocjonalne

Mają charakter wrodzony, to bodźce i ich konfiguracje działające na człowieka, a także stany organizmu. Mają znaczenie już od pierwszych dni życia dziecka i wywołują reakcje o charakterze bezwarunkowym. Każdy bodziec zmysłowy ma podwójną zdolność: uruchamiania procesów przetwarzania informacji i zdolność wzbudzania reakcji afektywnej w formie przyjemności lub przykrości; ma więc komponent emocjonalny i afektywny.

Pierwotne bodźce emocjonalne to:

Wtórne bodźce emocjonalne

Bodźce wtórne pojawiają się w toku życia, uczymy się ich w wyniku doświadczeń współwystępowania danej sytuacji, przedmiotu ze zdarzeniem, które wywołało emocję. Zachodzi tutaj proces warunkowania oraz generalizacji. Przez skojarzenie bodźca emocjogennego z bodźcem obojętnym nabiera on takich samych cech, jak ten bodziec pierwotny. Pod wpływem czasu reakcje emocjonalne na dane bodźce emocjonalne mogą wzmagać się lub zanikać. Uczenie się emocji zaczyna się po urodzeniu i trwa do końca życia. Doświadczenia emocjonalne dziecka mogą kształtować jego stosunek do obiektów o podobnym znaczeniu, choć bezpośrednio mu nieznanych. Można w ten sposób wyjaśnić stałość reagowania emocjonalnego w określonych sytuacjach (np. rywalizacyjnych, egzaminacyjnych, doznawania agresji). Emocje wyuczone mogą z czasem wygasać, choć szczególnie w przypadku emocji negatywnych następuje to z trudem. Przykładem mogą być różnego rodzaju fobie (np. lęk przed różnymi zwierzętami, lęk wysokości), które powstają na drodze warunkowania i są trudne do przezwyciężenia.

Szczególnym rodzajem wtórnych bodźców emocjonalnych są słowa. Przez towarzyszenie przykrym lub przyjemnym przeżyciom nabierają wartości emocjonalnej. Słowna aprobata jest w stanie wywołać radość, krytyka zaś – smutek. Z czasem siła bodźców słownych wzrasta. Słowa mogą także pośredniczyć w przejmowaniu wartości emocjonalnej przez bodźce neutralne. W wyniku informacji otrzymywanych od dorosłych jednostka może bowiem zacząć bać się pewnych rzeczy, jak również uważać inne za korzystne i dobre.

Poznawcze źródła emocji

Niektóre emocje są odpowiedzią nie na poszczególne bodźce, ale na relacje, w jakich pozostają one wobec określonych nastawień czy oczekiwań człowieka. W wyniku nabywania doświadczeń tworzą się w jego umyśle schematy poznawcze, które odzwierciedlają doświadczenia i stanowią podstawę oczekiwań dotyczących różnych zdarzeń, zachowań, reakcji, wyników działań. Ich zgodność lub niezgodność z rzeczywistością może budzić emocje. Rozbieżność między napływającymi informacjami a schematami poznawczymi jest zwykle źródłem ujemnych emocji, a w psychologii społecznej zjawisko to nosi nazwę dysonansu społecznego. Umiarkowana niezgodność z nastawieniami ma pozytywną wartość emocjonalną (np. nowe sytuacje budzą ciekawość). Pełna zbieżność rzeczywistości z nastawieniami bywa źródłem emocji dodatnich (zwłaszcza wobec wcześniejszej niepewności), może jednak budzić emocje ujemne, na przykład takie jak znudzenie. W powstawaniu emocji ważne miejsce zajmuje schemat własnej osoby, gdyż konfrontowanie związanych z nimi oczekiwań z rzeczywistością bywa źródłem silnych emocji. Emocje mogą również budzić wydarzenia minione, powracające w przykrych lub przyjemnych wspomnieniach, jak również wyobrażenia i marzenia. Istotne są także przewidywane lub oczekiwane zdarzenia przyszłe. Źródłem emocji mogą być także abstrakcyjne pojęcia i idee.

Wpływ procesów emocjonalnych na procesy poznawcze

Pobudzenie emocjonalne wpływa na przetwarzanie informacji przez umysł. Pod ich wpływem zmienia się pojemność uwagi — początkowo następuje jej zwiększenie (skupienie na bodźcu wywołującym emocje), jednak dalszy wzrost pobudzenia powoduje nasilenie czynności „rozglądania się”, zwiększenie dopływu informacji oraz wzrost ilości zakłóceń w orientacji w tym, co się dzieje. Silne emocje mogą więc przeszkadzać w wykonywaniu zadań, które wymagają przetwarzania wielu informacji, ale mogą nie wpłynąć na poziom wykonania zadań wymagających skupienia w wąskim obszarze.

Emocje wpływają także na pamięć. Gordon Bower sformułował zasadę zgodności (poznania z nastrojem), według której nastrój (oraz inne stany afektywne) aktywizuje związane z nim materiały w pamięci. Oznacza to, że łatwiej przypominamy sobie treści zgodne niż niezgodne z naszymi emocjami. Na podstawie badań wiadomo także, że nastrój neutralny oraz prawdopodobnie także negatywny sprzyja systematycznemu trybowi przetwarzania informacji — ludzie zwracają uwagę na ważność i rzetelność informacji. Z kolei nastrój pozytywny sprzyja skróconemu czy też uproszczonemu trybowi przetwarzania informacji — ludzie wtedy nie koncentrują się zbyt mocno na treści informacji.

Obiekty o wartości emocjonalnej spostrzegane są inaczej niż neutralne — bodźce emocjonalne mają znacznie łatwiejszy dostęp do umysłu. Możemy dostrzegać słabsze sygnały zjawisk pozytywnych niż negatywnych. Interesujące jest zjawisko obronności percepcyjnej, kiedy to bodźce ujemne mają zablokowany dostęp do świadomości człowieka; obrona taka może się pojawić, gdy człowiek nie dysponuje sposobami radzenia sobie z negatywnym czynnikiem.

Emocje ułatwiają uczenie się reakcji, które pozostają z nimi w związku treściowym. Emocje mogą ukierunkować treść skojarzeń i fantazji, a podczas wykonywania zadań ludzie mają skłonność do zwracania uwagi na te elementy sytuacji, które odpowiadają treściowo dominującej emocji, oraz do formułowania ocen i przewidywań z nią zgodnych.

Stan emocjonalny (zwłaszcza o niewielkim nasileniu) często stanowi przesłankę podejmowania decyzji. Człowiek zadaje sobie wówczas pytanie „jak się z tym czuję”, a pozytywny lub negatywny stan emocjonalny podsuwa mu odpowiedź. Z sytuacją taką mamy do czynienia głównie wtedy, gdy osoba nie przywiązuje wielkiej wagi do swoich ocen, ma mało czasu czy motywacji do dokonania optymalnego wyboru. Podczas zakupów ta sama rzecz może wydawać się nam atrakcyjna, jeśli kilka godzin wcześniej dostaliśmy awans w pracy, lub też byle jaka, jeśli niedawno dowiedzieliśmy się, że nie zdaliśmy egzaminu.

Wpływ emocji na działanie

Badania wskazują, że emocje mają istotny wpływ na przebieg czynności i poziom wykonania zadań, między innymi:

• emocje dodatnie związane z doświadczeniem sukcesu zwykle wpływają na polepszenie wykonania (emocje ujemne odwrotnie);

• emocje dodatnie sprzyjają dobremu wykonaniu czynności, przez które zostały wywołane (odwrotnie w przypadku emocji ujemnych);

• czasem emocje dodatnie sprzyjają obniżeniu poziomu wykonania, gdy sukces miał subiektywnie duże znaczenie i spowodował emocje o dużej sile, zakłócające tok czynności lub gdy okupiony był wielkim wysiłkiem, wtedy późniejsze zmęczenie pogarsza funkcjonowanie jednostki;

• czasem emocje negatywne mogą podwyższać poziom wykonania, gdy niepowodzenie pojawia się po serii sukcesów;

• przeszkody i niepowodzenia, gdy wywołują emocje o charakterze irytacji, złości czy gniewu, zwiększają skłonność do wykonania zablokowanej czynności oraz ataku na źródło przeszkód;

• jeśli jakaś czynność wywołuje jednocześnie emocję dodatnią i ujemną, czyli ambiwalencję, wówczas zachowanie się jest niejednoznaczne — czynność wykonywana jest powoli i niekonsekwentnie, z ociąganiem, towarzyszy temu jednak wzrost pobudzenia emocjonalnego;

• pod wpływem emocji człowiek przerywa niekiedy czynności zadaniowe, a podejmuje czynności emocjonalne, czyli takie, które są podporządkowane celom podyktowanym przed emocje (np. na skutek obaw ucieka z egzaminu albo na skutek irytacji odmawia wykonania sprawy, którą ma obowiązek załatwić).

Prawa Yerkesa–Dodsona

Głównym efektem emocji jest wzrost energii, jaką organizm ma do dyspozycji. Wiąże się to ze zwiększeniem zdolności do wysiłku (wzrost siły mięśni i odporności na zmęczenie), przyspieszeniem ruchów oraz usprawnieniem czynności, ale tylko do pewnego momentu. Pobudzenie emocjonalne wpływa na jakość wykonania czynności. Wpływ ten zależy od wielkości pobudzenia oraz złożoności zadania. Zależność tę opisują dwa prawa Yerkesa‑Dodsona:

I prawo Yerkesa‑Dodsona mówi, że istnieje optymalny poziom pobudzenia emocjonalnego, sprzyjający wykonaniu zadań. Sprawność działania wzrasta wraz ze wzrostem pobudzenia emocjonalnego tylko do momentu, w którym osiągnie ono pewną wartość krytyczną. Po jej przekroczeniu następuje obniżenie sprawności działania, a przy bardzo silnym pobudzeniu może ono ulec całkowitej dezorganizacji.

II prawo Yerkesa‑Dodsona mówi, że przy zadaniach trudnych optymalny poziom pobudzenia jest wyraźnie niższy niż przy zadaniach łatwych. Im trudniejsze zadanie, tym niższy stopień pobudzenia wystarcza do osiągnięcia maksimum sprawności działania, tak więc pewien określony poziom pobudzenia może pomóc w wykonywaniu zadań łatwych, a zaszkodzić w wykonywaniu zadań trudnych. Na rysunku poniżej przedstawiono graficznie oba prawa.

RMc4zTMroMXqw

Wykres przedstawia prawa Yerkesa-Dodsona. Oś pozioma wskazuje stopień pobudzenia emocjonalnego – od bardzo niskiego, poprzez niski, średni, wysoki do bardzo wysokiego. Oś pionowa sprawność działań – od niskiej do wysokiej. Na wykresie ukazane są trzy przebiegi: 1. Dla zadania łatwego, gdzie na początku mamy niską sprawność działań i bardzo niski stopień pobudzenia emocjonalnego – tu pobudzenie narasta powoli i osiąga średnią sprawność działań dopiero przy bardzo wysokim stopniu pobudzenia emocjonalnego. 2. Dla zadania średniego, gdzie na początku mamy niską sprawność działań i bardzo niski stopień pobudzenia emocjonalnego – tu pobudzenie narasta nieco szybciej, niż w poprzedni przypadku i osiąga średnią sprawność działań przy średnim stopniu pobudzenia emocjonalnego. 3. Dla zadania trudnego, gdzie na początku mamy niską sprawność działań i bardzo niski stopień pobudzenia emocjonalnego – tu pobudzenie narasta szybko i osiąga średnią sprawność działań dopiero przy niskim stopniu pobudzenia emocjonalnego.

Podsumowanie

Często zdarza się, że zbyt duże zaangażowanie emocjonalne przeszkadza człowiekowi w nauce i pracy. Wiele takich przykładów można zauważyć w szkole – dziecko, które bardzo chce dostać piątkę, odpowiada gorzej, niż je na to stać, a silna trema przed występem w szkolnym przedstawieniu powoduje problemy, których nie było na próbach. Czasem więc to nie brak dobrych chęci, lecz ich nadmiar obniża efektywność działania. Emocją, której wpływ może być szczególnie niekorzystny, jest lęk. W małym nasileniu podwyższa on sprawność działań, ale jego wzrost szybko prowadzi do jej obniżenia. Już stosunkowo nieduże nasilenie lęku przed karą, jaka grozi za złe wykonanie zadania, wystarczy, aby uczeń nie poradził sobie z nim, mimo dobrego przygotowania. W wychowaniu należy więc ostrożnie operować czynnikami mobilizującymi do działania, szczególnie odwołującymi się do emocji lęku. Trzeba dbać o to, aby nie przekroczyć optymalnego pobudzenia (I prawo Yerkesa‑Dodsona), lecz równocześnie pamiętać, że jest on inny u różnych osób i w przypadku różnych działań. Im zadanie jest trudniejsze, tym bardziej mogą zaszkodzić silne emocje (II prawo Yerkesa‑Dodsona). Jaki efekt może dać straszenie uczniów przed ważną klasówką przykrymi konsekwencjami? Każdy z nas na podstawie powyższej wiedzy może spróbować odpowiedzieć na to pytanie.

Słownik