Przeczytaj
Ruch robotniczy
W Królestwie Polskim najwcześniej powstały partie lewicowe. Pierwszy polski program socjalistyczny w treści, choć bez użycia tej nazwy, sformułowano w manifeście Gromad Ludu PolskiegoGromad Ludu Polskiego w 1835 roku. Gromady utworzyło w Anglii kilkuset byłych żołnierzy powstania listopadowego przebywających na emigracji. W środowisku tym to szlachtę obarczano winą za klęskę jednego z największych polskich zrywów niepodległościowych. Uważano, że zlikwidowanie przywilejów stanowych, pańszczyzny oraz nadanie ziemi chłopom zasiliłoby szeregi powstańców tysiącami ochotników, którzy – broniąc ojczyzny – walczyliby jednocześnie w swojej sprawie. Dlatego przyszłe powstanie wyobrażano sobie jako rewolucję ludową, w wyniku której zniesiona zostanie własność prywatna (bo rywalizacja o nią niszczy więzi społeczne), wszelkie przywileje będą zabronione, a społeczeństwo będzie zorganizowane w lokalne wspólnoty wolnych i równych ludzi.
Wizja ta została zaktualizowana przez XIX‑wieczny kapitalizmkapitalizm. W połowie XIX w. doszło do szybkiego rozwoju gospodarczego, którego efektem było powstanie fabryk zatrudniających w jednym miejscu nawet kilka tysięcy osób. W ten sposób uformowało się nowe środowisko o masowym znaczeniu politycznym: robotnicy.
Pierwszą partią robotniczą na ziemiach polskich była założona w 1882 r. w Warszawie Socjalno‑Rewolucyjna Partia „Proletariat” (w historiografii PRLPRL zwana również I Proletariatem lub Wielkim Proletariatem). Przewodził jej Ludwik Waryński, który wkrótce (już w 1883 r.) został aresztowany przez policję rosyjską. „Proletariat” w swoim programie nie poruszał sprawy niepodległości Polski, skupiając się na walce o poprawę położenia robotników oraz o międzynarodową rewolucję, która zdaniem jego przywódców i tak miała zlikwidować wszystkie formy ucisku.
Program Komitetu Robotniczego Partii Socjalno-Rewolucyjnej „Proletariat"Przyczyną nędzy i wszelkiego ucisku w społeczeństwach dzisiejszych jest nierówność i niesłuszność przy podziale bogactw między rozmaite społeczeństw onych klasy. Jakkolwiek bogactwa są rezultatem pracy, nie przypadają jednak w udziale tym, którzy pracowali nad ich wytworzeniem. Przy dzisiejszym ustroju społecznym klasy uprzywilejowane (klasy posiadające), nie pracując wytwórczo (produkcyjnie), zagarniają przeważną część bogactw pracą dobytych, klasa zaś robotnicza (klasa nieuprzywilejowana, nieposiadająca), ograbiona z owoców swej pracy, nędzę i upodlenie znosić musi. […]
Wyzwolenie klasy pracującej spod ekonomicznego, polityczno‑socjalnego i moralnego ucisku powinno być dziełem samych robotników. […]
W celach podniesienia walki ekonomicznej organizacja zaleca 1) podburzanie robotników przeciw wszelkim formom wyzyskiwania, 2) wywoływanie zmów (strajków […]) i tworzenie tajnych związków robotniczych, 3) terroryzowanie kapitalistów i ich służby za nieludzkie z robotnikiem obchodzenie się lub odwoływanie się do pomocy policyjnej w zajściach robotniczych, 4) zakładanie w miarę możności stowarzyszeń wyłącznie robotniczych.
W walce politycznej z despotyzmem stosować będziemy zasadę, że wszystko, co osłabia i dezorganizuje rząd carski, wyzyskanym przez nas być powinno. Usiłowania tedy nasze skierujemy ku temu, aby 1) oporem naszym utrudniać administracyjne czynności, 2) podburzać lud do nieopłacania podatków, 3) opierać się rozporządzeniom rządowym przeciw robotnikom, 4) sprzeciwiać się uparcie wszelkiemu mieszaniu się organów rządowych przy rozstrzyganiu sporów między robotnikiem i fabrykantem, 5) manifestować otwarcie swoją sympatię dla wszystkich walczących z despotycznym rządem rosyjskim, uważając ich za towarzyszy walki, 6) uczestniczyć w demonstracjach antyrządowych, o ile one nie mają charakteru religijnego lub narodowościowego, 7) wreszcie karać będziemy szpiegów, zdrajców i w ogóle tych, którzy dla względów osobistych sprzeniewierzają się sprawie.
W sferze stosunków moralnych walczyć będziemy 1) usuwając przesądy, które duchowieństwo, prasa i fałszywa opieka rozsiewają między ludem w interesie klas posiadających, 2) podnosząc poziom moralny robotników i rozbudzając w nich poczucie godności osobistej, 3) tworząc literaturę, która da poznać ludowi prawdy naukowe, nie ubarwione przewrotnymi tendencjami wyzyskiwaczy.
Źródło: Program Komitetu Robotniczego Partii Socjalno-Rewolucyjnej „Proletariat", [w:] Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 404–407.
Partia przetrwała do 1886 r., kiedy to została rozbita przez carską policję.
W 1892 r. na zjeździe w Paryżu wzięły udział cztery polskie organizacje socjalistyczne: Polska Socjalno‑Rewolucyjna Partia „Proletariat”, Związek Robotników Polskich, Zjednoczenie Robotnicze, Polska Gmina Narodowo‑Socjalistyczna oraz dwie osoby niezależne. Owocem spotkania było powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), która programowo łączyła walkę klasowąwalkę klasową z walką o niepodległość. Miała ona zostać osiągnięta na drodze pokojowej. Partii przewodzili Józef Piłsudski i Stanisław Wojciechowski. Na zjeździe został uchwalony program paryski, który był pierwszym dokumentem PPS.
Indeks dolny Na podstawie szkicu programu Polskiej Partii Socjalistycznej [w:]Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 411–412. Indeks dolny koniecNa podstawie szkicu programu Polskiej Partii Socjalistycznej [w:]Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 411–412.
Jednocześnie powołano wówczas do życia Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. Prowadził on działalność wydawniczą, wspierał partię, a także reprezentował ją na arenie międzynarodowej. Aktywnością wykazali się też polscy emigranci. Wielu z nich prowadziło poza granicami kraju działalność niepodległościową oraz wspierało działania partii. Niektórzy po odzyskaniu niepodległości powrócili do kraju, m.in. historyk, socjolog i pisarz Bolesław Limanowski. On to przewodniczył zjazdowi w Paryżu, a po 1918 r. działał w Polsce, zajmując się nie tylko polityką, ale też pracą naukową. Działaczom PPS w dotarciu do rzeszy obywateli pomagała prasa. Już w 1894 r. powstało czasopismo „Robotnik”, które istniało z przerwami ponad sto lat.
Rewolucyjni przeciwnicy walki o niepodległość założyli w 1893 r. Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (SDKP). Odrzucali oni program paryski. Na czele partii stanęli Róża Luksemburg i Julian Marchlewski. Feliks Dzierżyński natomiast rozszerzył jej działalność na Litwę, wtedy organizacja zmieniła nazwę na Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).
Wyjaśnij, dlaczego członkowie SDKPiL zdecydowali się stanąć po stronie bolszewików.
Socjaldemokracja była też przeciwna podjęciu sprawy niepodległości Polski przez PPS, uważając, że ważniejsza jest walka klasowa. Zdaniem przywódców SDKPiL zwycięstwo międzynarodowej rewolucji obali ustrój kapitalistyczny i wprowadzi rządy proletariatu, a w ten sposób zostanie zlikwidowany wszelki ucisk narodowy. SDKPiL, w przeciwieństwie do PPS, na pierwszym planie stawiała ogólnoeuropejską rewolucję społeczną, która powinna się dokonać przy współdziałaniu m.in. z ruchami niemieckim i rosyjskim.
Róża Luksemburg o celach SDKPiLSocjalizm jest dążeniem międzynarodowym. Łączy on francuskich robotników i polskich, niemieckich i hiszpańskich, rosyjskich i angielskich, włoskich i amerykańskich w jedno wielkie bractwo wszechludzkie, wskazujące im na wspólne ich zadanie: zniesienie kapitalizmu. Międzynarodowość sprawy robotniczej wyraża się już dziś przy każdym wielkim strajku, jak również przy walce wyborczej, przez wzajemną pomoc braterską organizacji robotniczych różnych krajów i części świata. […]
Obalenie caratu i zdobycie wolności politycznych jest jednakowo najpilniejszą potrzebą dla polskiego proletariatu, jak i dla rosyjskiego. W walce politycznej robotnicy polscy stanowią zatem z rosyjskimi jedną całość, jedną klasę polityczną o jednym programie politycznym.
Polski lud jest wprawdzie w państwie rosyjskim o tyle w innym położeniu, że się znajduje pod rządem obcej narodowości. Ale polski proletariat nie przestałby być klasą wyzyskiwaną i uciskaną, gdyby posiadał własny rząd narodowy, jak nie przestaje być wyzyskiwanym i uciskanym proletariusz rosyjski od swego rosyjskiego rządu, a pracujący lud polski w Galicji od rządów autonomicznych swojej polskiej szlachty. […]
Dlatego już odbudowanie państwa polskiego nie może być zadaniem polskiego proletariatu. Klasa robotnicza musi dążyć nie do budowania nowych państw i rządów burżuazyjnych, lecz do zniesienia ich, a przede wszystkim do rozszerzenia możliwie wolności politycznych w tych państwach, w których żyje.
Źródło: Róża Luksemburg o celach SDKPiL, [w:] Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 428–429.
W pozostałych zaborach powstały PPS zaboru pruskiego i Polska Partia Socjalno‑Demokratyczna (PPSD) Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Obie partie ze sobą współpracowały. Przywódcą tej ostatniej został Ignacy Daszyński. Wszyscy wymienieni przywódcy byli przedstawicielami młodego pokolenia środowisk inteligenckich.
W 1906 r. w PPS nasilił się spór w sprawie strategii i taktyki partii. W listopadzie podczas IX Zjazdu PPS w Wiedniu zapadła decyzja o rozłamie pomiędzy częścią działaczy PPS a przedstawicielami Wydziału Bojowego PPS. Przedstawiciele Wydziału Bojowego zostali usunięci z PPS. Utworzyli oni PPS‑Frakcję Rewolucyjną („starzy”), na jej czele stanął Witold Jodko‑Narkiewicz. We Frakcji Rewolucyjnej znaleźli się też Józef Piłsudski, Tomasz Arciszewski i Walery Sławek. Drugą grupę stanowiła PPS‑Lewica („młodzi”).
Ruch narodowy
W środowisku polskich emigrantów w Szwajcarii powstała w 1887 r. Liga Polska. Jej liderem został polski pisarz oraz działacz niepodległościowy Zygmunt Miłkowski (pseudonim Teodor Tomasz Jeż) W 1893 r. krajowi działacze przekształcili partię w Ligę Narodową. Na jej czele stanęli Roman Dmowski, Zygmunt Balicki i Jan Ludwik Popławski. Tajna Liga Narodowa tworzyła w poszczególnych zaborach partie mające w swoich nazwach wyrażenie „narodowa demokracjanarodowa demokracja” (stąd nazwa całego ugrupowania: endecja): Stronnictwo Narodowo‑Demokratyczne i Towarzystwo Narodowo‑Demokratyczne albo „ruch wszechpolski” (od wydawanego we Lwowie „Przeglądu Wszechpolskiego”). Narodowi demokraci drogę do rozwoju kraju widzieli w wytworzeniu silnej, rdzennie polskiej klasy średniej. Czołowy przywódca i ideolog endecji Roman Dmowski w ogłoszonej w 1903 r. książce Myśli nowoczesnego Polaka przyczyny upadku Rzeczypospolitej w XVIII w. upatrywał w kultywowanej przez nią wolności jednostki, co było przeszkodą dla ustanowienia silnej władzy centralnej. Tak opisywał nowoczesny patriotyzm:
Roman Dmowski o programie narodowcówW tym nowoczesnym pojmowaniu patriotyzmu zmienia się całkowicie stosunek jednostki do narodu. Polega on na ścisłym związku jednostki ze swym społeczeństwem, na traktowaniu wszystkich jego spraw i interesów jako swoje, bez względu na to, czy osobiście są one nam bliskie, na odczuwaniu jego krzywd nie tylko tam, gdzie nam one osobiście dolegają. Patriotyzm ten nie tylko obowiązuje do określonego stanowiska względem rządów zaborczych, względem ciemięzców narodu, ale nakazuje bronić dobra narodowego od uszczerbku przeciw wszystkim, którzy na nie czynią zamachy: zajmuje odporne stanowisko względem roszczeń ruskich lub litewskich, przeciwdziała usiłowaniom rozkładowym żydowskim i tak dalej; zachowuje się wrogo względem kierunków, starających się interesom klasowym, kastowym, wyznaniowym dać przewagę nad narodowymi; równolegle zaś przejawiać się musi w pracy twórczej, podnoszącej wartość narodu na wszystkich polach, przede wszystkim w pracy około zdobycia nowych sił narodowych przez wciągnięcie w sferę narodowego życia tych warstw, które w nim dotychczas udziału nie brały, około podniesienia wartości i wytwórczości narodu na polu ekonomicznym, cywilizacyjnym, około pomnożenia sił jego umysłowych, podniesienia poziomu moralnego itd. […]
Przedmiotem tego patriotyzmu, albo ściślej mówiąc nacjonalizmunacjonalizmu, nie jest pewien zbiór swobód, które dawnej ojczyzną nazywano, ale sam naród, jako żywy organizm społeczny, mający swą na podstawie rasowej i historycznej rozwiniętą odrębność duchową, swą kulturę, swe potrzeby i interesy. Polega to na przywiązaniu do tej narodowej indywidualności, do języka, kultury, tradycji, na odczuciu potrzeb narodu jako całości, na zespoleniu się z jego interesami. Jego rola nie kończy się z bliższą lub dalszą chwilą odzyskania niepodległości — ta jest dla niego jedynie etapem, poza którym praca i walka trwa dalej, posiłkując się nowymi narzędziami, nową bronią. Jednostka tu nie występuje jako walcząca o wolność jedynie — głównym jej celem jest rozszerzenie zakresu narodowego życia, pomnożenia materialnego i duchowego dobra narodu, zdobycie dla tej całości społecznej, do której należy, możliwości wysokiego stanowiska w szeregu ludów.
Źródło: Roman Dmowski o programie narodowców, [w:] Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 431–432.
Jak myślisz, dlaczego w niepodległej Polsce Piłsudski i Dmowski nie doszli do porozumienia? Co ich różniło?
Działalność ugrupowań narodowych, polegająca na jednoczeniu narodu polskiego i obronie przed jego wynarodowieniem, miała stopniowo doprowadzić do najważniejszego celu: zbudowania państwa narodowego. Duży wpływ na myślenie założycieli tej formacji wywarł darwinizm społecznydarwinizm społeczny, traktujący narody jak konkurujące ze sobą byty biologiczne. Narodowi demokraci odrzucili romantyczne myślenie o narodzie wielokulturowym, dlatego walczyli nie tylko z rusyfikacją i germanizacją, lecz także z kształtującymi się ruchami narodowymi Litwinów, Białorusinów i Ukraińców. Z czasem też program narodowej demokracji stawał się coraz bardziej antysemickiantysemicki. Przed I wojną światową endecja stała się najsilniejszym ruchem politycznym na ziemiach polskich. Największą popularność narodowi demokraci zdobyli w zaborze pruskim, gdzie polityka wynaradawiania była najbardziej dotkliwa i konsekwentna. Roman Dmowski uznał, że największym zagrożeniem dla polskości jest właśnie germanizacja, zaczął więc szukać porozumienia z Rosją. Na początku XX w. endecja włączyła się też w ruch panslawistycznypanslawistyczny, szybko jednak porzuciła tę ideę.
Ruch socjalistyczny swoją siłę budował w oparciu o masy ludowe i walkę klas, narodowcy natomiast głosili solidaryzm klasowy, tzn. wspieranie się Polaków przeciw obcym. W czasie rewolucji w latach 1905–1907 obie siły stanęły naprzeciw siebie, co często skutkowało bratobójczą walką, np. gdy strajkujący pracownicy zatrudnieni w należących do Polaków przedsiębiorstwach byli wypierani przez łamistrajkówłamistrajków zorganizowanych przez endecję. Endecja widziała w tych wydarzeniach anarchię osłabiającą polski stan posiadania, a socjaliści postrzegali narodowców jako kolaborantów władzy rosyjskiej.
Ruch ludowy
W autonomicznejautonomicznej Galicji nie odczuwano tak silnej potrzeby obrony interesów narodowych. Nie było tam również licznej społeczności robotniczej, dlatego postulaty partii narodowych i socjalistycznychsocjalistycznych nie znalazły wśród mieszkających tam Polaków szerszego oddźwięku. Zabór ten stał się natomiast kolebką ruchu ludowego (partie polityczne w Galicji mogły działać jawnie, na terenie zaboru rosyjskiego aż do 1905 r. były tajne). W kraju rządzonym do tej pory przez polską szlachtę chłopi potrzebowali liczącej się reprezentacji własnych interesów. W 1895 r. na kongresie w Rzeszowie założyli oni Stronnictwo Ludowe, które po ośmiu latach przyjęło nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Opracowało ono program, który wiązał interesy chłopów z szeroko rozumianą sprawą narodową. Z ramienia PSL posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego, a potem do austriackiej Rady Państwa był Wincenty Witos, wójt gminy Wierzchosławice i przyszły premier.
Program Polskiego Stronnictwa Ludowego z 27 II 1903 r.Polskie Stronnictwo Ludowe dąży do narodowego, politycznego, ekonomicznego i cywilizacyjnego podniesienia ludu i nie spocznie w walce, aż zniknie na ziemi naszej, jak długa ona i szeroka, polityczna niewola i wszelaka niesprawiedliwość społeczna.
Pojęciem ludu obejmujemy wszystkie warstwy, zarówno wiejskie, jak i miejskie, które zajmują się pracą fizyczną czy umysłową i pracę uważają za jedyny tytuł zasług, praw i obowiązków. […]
Czekają mianowicie uregulowania ważne sprawy, że wymienimy tylko parcelację, emigrację zarobkową, inne obecnie wykonywanie ustaw, które mają na celu ochronę ludności rolniczej i przemysłowej; niezbędną jest wreszcie rewizja całego ustawodawstwa dotyczącego owej ludności. […]
Dwa przeto wielkie cele, ku którym zmierzamy: emancypacja polityczna warstw ludowych i usamodzielnienie kraju, jak najściślej wiążą się z ekonomicznym postępem. […]
Pod względem kulturalnym pragniemy uczestnictwa ogółu w oświacie, więc udostępnienia jej wszystkim mieszkańcom kraju, bez różnicy płci, wieku i zamożności – oświaty zaś krzewiącej umiłowanie prawdy, dobra i piękna.
Źródło: Program Polskiego Stronnictwa Ludowego z 27 II 1903 r., [w:] Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 433–435.
Z czasem ruch ludowy podzielił się na ugrupowania o radykalnej lub umiarkowanej orientacji. Przed I wojną światową PSL rozpadł się na słabszą PSL‑Lewicę i silniejszy PSL‑Piast (od tytułu czasopisma). Na czele „Piasta” stanął Wincenty Witos. Różnica zdań dotyczyła m.in. formy, w jakiej miała być przeprowadzona parcelacja wielkich arystokratycznych majątków ziemskich – za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli czy bez niego. Najbardziej radykalne hasła reformy rolnej głosiło powstałe w 1915 r. Polskie Stronnictwo Ludowe‑Wyzwolenie, blisko współpracujące z PPS.
„Wieniec” i „Pszczółka”
Ksiądz Stanisław Stojałowski był prekursorem polskiego ruchu ludowego, propagował na wsi galicyjskiej nowoczesne gospodarowanie, oszczędzanie oraz samokształcenie. W latach 70. XIX w. wydawał czasopisma „Wieniec” i „Pszczółka”, w których głosił także potrzebę organizowania się ludności wiejskiej. Dzięki księdzu Stojałowskiemu wśród chłopów wzrosło poczucie przynależności narodowej. Warto wymienić jeszcze dwie osoby, które do tego wzrostu się przyczyniły. Pierwszą z nich jest Jan Stapiński. Był on współredaktorem „Kuriera Lwowskiego” oraz wydawcą „Gazety Powszechnej”, która ukazywała się w Krakowie. Stapiński, jako działacz ruchu ludowego na terenie Galicji, został jednym ze współzałożycieli Stronnictwa Ludowego, które w 1903 r. przyjęło nazwę Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Drugą osobą z podobnym dorobkiem jest Bolesław Wysłouch. Redaktor i wydawca wielu pism o tematyce społecznej, np. „Przeglądu Społecznego”. Z jego inicjatywy powstało Towarzystwo Demokratyczne Polskie, a także Stronnictwo Ludowe. Dzięki m.in. działalności Stojałowskiego, Stapińskiego i Wysłoucha w parlamencie galicyjskim pojawili się chłopscy posłowie.
Słownik
(z gr. anti – przeciw + Semita – członek grupy etnicznej, w skład której wchodzą Żydzi, nazwa utworzona od imienia najstarszego syna Noego – Sema) niechęć, wrogość, uprzedzenia wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego, wynikająca z takiej postawy dyskryminacja; skrajnym przykładem antysemityzmu była ideologia nazistowska dążąca do całkowitej eksterminacji narodu żydowskiego
(gr. autonomia – samorząd) w prawie państwowym najszersze uprawnienia samorządowe jakiegoś terytorium w obrębie państwa, łącznie z własnym prawodawstwem
kierunek socjologiczny z XIX w. przenoszący do badań nad społeczeństwem teorię walki o byt i doboru naturalnego Karola Darwina; posługiwanie się uznaną w naukach przyrodniczych teorią ewolucji w opisywaniu życia społecznego miało uzasadnić wykorzystywanie „ras mniejszych bez prawa” przez „rasy wyższe”
organizacja polskich emigrantów utworzona po upadku powstania listopadowego w Londynie; należeli do niej weterani wywodzący się z chłopstwa i mieszczaństwa, którzy uważali postulaty zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów, głoszone przez Towarzystwo Demokratyczne Polskie, za mało radykalne; opowiadali się m.in. za zniesieniem własności
(z łac. capitalis – główny, od caput, D. capitis – głowa) system gospodarczy oparty na prywatnej własności i czerpaniu z niej zysku za pośrednictwem swobodnego zawierania umów; kapitalistą był człowiek posiadający kapitał, a więc majątek (w postaci pieniędzy, dóbr materialnych, środków produkcji itp.); zgodnie z XIX‑wiecznymi ideami socjalizmu i komunizmu kapitalista miał fabrykę lub zakład, w którym pracowali robotnicy, a największe zyski z ich pracy miał właśnie właściciel, który powiększał swój kapitał
osoba, która mimo ogłoszonego (i trwającego) strajku decyduje się na podjęcie pracy
(z łac. natio – naród) pogląd, według którego państwa narodowe są najwyższą formą organizowania się społeczeństw; według nacjonalizmu prawa danego narodu są nadrzędne nad prawami jednostki, prawami innych narodów i prawem międzynarodowym, co może przyczyniać się do konfliktów społecznych i wojen
(od pierwszych liter nazywana endecją) ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, działający w trzech zaborach od końca XIX w., którego bazę stanowiła utworzona w 1893 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego tajna organizacja – Liga Narodowa. Program endecji zakładał m.in. rozbudzenie i wzmocnienie wśród Polaków świadomości narodowej, pragmatyzm i wykorzystanie istniejących możliwości prawnych do stworzenia w państwach zaborczych powszechnej organizacji skupiającej Polaków
(z gr. pan – wszystko + łac. Slavus – Słowianin) ruch kulturalno‑polityczny powstały w Czechach na początku XIX w.; dążył do wyzwolenia, a następnie zjednoczenia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Słowian znajdujących się pod panowaniem innych grup etnicznych, np. Germanów
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
(z łac. socialis – społeczny) ruch społeczny i ideologia polityczna powstałe XIX w., negujące system kapitalistyczny jako wyzyskujący robotników i ludzi biednych oraz tworzący nierówności społeczne; przedstawiciele socjalizmu dążą do ładu społecznego, który ma się opierać na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką
pojęcie utworzone przez XIX‑wiecznego francuskiego polityka François Guizota, a rozpowszechnione przez Karola Marksa; Marks zakładał, że wszelkie społeczeństwa opierały się na rywalizacji i przeciwieństwie klas uciskających oraz klas uciskanych (np. właściciele zakładów produkcyjnych wyzyskujący ciężko pracujących przedstawicieli klasy robotniczej, nieposiadającej środków produkcji, należeli do klasy uciskającej); według marksistów walka klas jest motorem historii, a zakończy ją rewolucja ludu pracującego i wprowadzenie komunizmu
Słowa kluczowe
Wincenty Witos, PPS, Józef Piłsudski, SDKPiL, Julian Marchlewski, Liga Polska, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami, endecja, socjalizm na ziemiach polskich, nacjonalizm na ziemiach polskich, ruch robotniczy na ziemiach polskich, ruch ludowy w Galicji, PSL
Bibliografia
Polskie partie i ruchy społeczno‑polityczne pierwszej połowy XX wieku, oprac. zbior. pod red. K. Przybysza, Warszawa 2012.
M. Żuczkowski, K. Piskała, O niepodległość i socjalizm. Studia i szkice z dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej, Warszawa 2021.
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001.