Slumsy to dzielnice wielkich miast zamieszkane przez ludność o najniższych dochodach (najczęściej przybyszy z terenów wiejskich) i znacznym nasileniu procesu pauperyzacjipauperyzacjapauperyzacji, w których odsetek osób dotkniętych problem biedybieda (ubóstwo)biedy sięga kilkudziesięciu procent. Podstawową przyczyną powstawania slumsów jest więc ubóstwo, wymuszające migrację ze wsi do miast lub z bogatszych dzielnic do miejskich enklaw biedyenklawa biedyenklaw biedy.

Mieszkańcy tych osiedli żyją w zaniedbanych, często zrujnowanych budynkach lub w prowizorycznych konstrukcjach zbudowanych z blachy falistej, drewna czy odpadów budowlanych. Obszary slumsów są też często pozbawione utwardzonych dróg, elektryczności, kanalizacji oraz bieżącej wody. Nie funkcjonują w nich służby miejskie.

R1WHnrevqF7e1

Zdjęcie przedstawia slumsy w Dżakarcie. Na pierwszym planie znajdują się śmieci. Dalej stoją zabudowania złożone z fragmentów blach, desek, opon.

Niekiedy slumsami nazywa się także dzielnice miast w wysoko rozwiniętych krajach świata, zamieszkane przez ubogą ludność. Nie są to jednak klasyczne slumsy, ale raczej zaniedbane blokowiska położone na peryferiach miast.

RUPCUZcOl5xT9

Zdjęcie przedstawia blokowisko we Francji. Jest wysoki, z jego ścian odchodzi farba i tynk. Ogrodzenie jest stare.

Slumsy powstają na obrzeżach miasta, z reguły na obszarach będących własnością publiczną lub terenach o nieokreślonym statusie własności. Często zajmują obszary niekorzystne dla zabudowy i tym samym nieatrakcyjne z punktu widzenia procesów urbanizacji – strome i trudno dostępne stoki, doliny rzeczne narażone na częste powodzie, laguny, mokradła, nieużytki lub obszary położone w pobliżu miejskich wysypisk śmieci, linii komunikacyjnych, torów kolejowych, uciążliwych zakładów przemysłowych itp.

Ro7zgeKOfHxhc

Zdjęcie przedstawia slumsy w Dżakarcie. Na pierwszym planie znajduje się woda oraz brzeg usypany ze śmieci. Tuż za nim jest konstrukcja na palach. Zbudowana jest z drewna i blach. W wolnych przestrzeniach wisi pranie.

Z czasem rozrastające się miasto wchłania powstałe slumsy, czyniąc z nich wewnętrzną enklawę biedy, otoczoną przez dzielnice o odmiennym, wyższym statusie – finansowe, rezydencjonalne itp. Prowizoryczne konstrukcje mieszkalne mogą okresowo pojawiać się także w granicach miast, np. w związku z napływem imigrantów. Tak dzieje się np. w Paryżu w rejonie Pont des Poissonniers i Porte d’Aubervilliers oraz w Calais, przy wjeździe do Eurotunelu.

R8gHXgAVmdJr5

Zdjęcie przedstawia obozowisko imigrantów. Konstrukcje złożone z drzwi, desek stoją po obu stronach torów kolejowych. W tle jest most.

Cechą charakterystyczną slumsów jest przeludnienie. Dziś, np. w slumsach Kibera w Nairobi, gęstość zaludnienia szacuje się na ok. 200 000 osób na kmIndeks górny 2², a w Dharavi w Mumbaju 80 000 osób na kmIndeks górny 2². Sam termin „slum” pochodzi właśnie od nazwy przeludnionych dzielnic mieszkaniowych o bardzo niskim standardzie życia, które w XIX‑wiecznych przemysłowych miastach Wielkiej Brytanii zajmowały ponad 60% powierzchni miasta.

Jednak slumsów nie można utożsamiać jedynie z zaniedbanymi pod względem budownictwa i infrastruktury oraz niedoinwestowanymi i przeludnionymi dzielnicami wielkich miast. Są one bowiem dużo bardziej złożonym zjawiskiem natury społeczno‑ekonomicznej. Stanowią przestrzeń zdegradowaną w sposób fizyczny i społeczny.

• Zdegradowana przestrzeń społeczna

Mieszkańcy slumsów dotknięci procesem pauperyzacji, często pozbawieni środków do życia i korzystający z różnego rodzaju wsparcia pomocy społecznej, organizują przestrzeń życiową nie tylko według możliwości, ale także standardów obowiązujących w danej społeczności. Ich problemem jest więc nie tylko bieda, bezrobocie, konieczność zamieszkiwania w prowizorycznych, pozbawionych podstawowych wygód domach czy brak podstawowych usług i infrastruktury, ale także wyrastające na tym tle społeczne dysfunkcje, patologie, przestępczość, problemy alkoholowe i wiele innych zjawisk łamania norm społecznych. Charakterystyczny dla slumsów jest także proces utrwalania niskiego statusu społecznego mieszkańców i dziedziczenia biedy, a tym samym określonego stylu życia. Istotne znaczenie ma także izolacja przestrzenna i społeczna slumsów od pozostałej części tkanki miejskiej i jej mieszkańców. Zamieszkiwanie w slumsach bowiem stygmatyzuje i upośledza kontakty ze społecznościami innych części miasta, powoduje gettoizację oraz utrudnia znalezienie pracy i tym samym wyjście z zamkniętego kręgu biedy.

Otoczenie i sposób życia mieszkańców szczególnie wpływa na dzieci. Wychowane w skrajnej biedzie i bez braku poczucia bezpieczeństwa dzieci od najmłodszych lat walczą o przetrwanie. Z powodu sytuacji majątkowej rodziny dzieci często są pozbawiane możliwości edukacji. Nieodpowiednie wyżywienie, duże niedobory pokarmowe, brak dostępu do czystej wody powodują wyższą śmiertelność najmłodszych mieszkańców tych obszarów. W późniejszym życiu dzieci doświadczone ciężką sytuacją upodabniają się do swoich rodziców. Zakładają rodziny, z powodu braku edukacji często wielodzietne, i zarabiają głównie fizycznie. Dzieci i osoby żyjące w slumsach są bardzo silnie emocjonalnie związane z osobami zamieszkującymi blisko siebie. Wraz z sąsiadami tworzą grupy, które często bronią się wzajemnie przed nieprzychylnym działaniem innych mieszkańców faweli.

Życie codzienne mieszkańców slumsów jest dość schematyczne. Nad ranem głowa rodziny – matka lub ojciec – udaje się w głąb ośrodków w poszukiwaniu pożywienia lub pracy, ich dzieci podobnie. Jeśli występuje konieczność opieki nad najmłodszym rodzeństwem, podejmuje się tego jedno ze starszych dzieci. Nienadzorowane przez dorosłych dzieci często udają się na pobliskie, niebezpieczne wysypiska śmieci, gdzie wspólnie z rówieśnikami bawią się lub poszukują pożywienia.

RrkOLnNDWxwXc

Zdjęcie przedstawia dziecko mieszkające w slumsach. Trzyma ono w ręku brudną lalkę. Za nim stoją pozostali mieszkańcy. W tle znajdują się krowy chodzące po śmieciach.

RMzZcf2RtUaox

Zdjęcie przedstawia dziewczynkę. Jest ona bosa oraz brudna z piasku i błota. Za nią znajdują się kanistry oraz wejście obwieszone materiałami.

• Zdegradowana przestrzeń przyrodnicza

Mieszkańcy slumsów często doświadczają wykluczenia ekologicznego. Z wielu powodów obszary slumsów to zaśmiecone, zanieczyszczone i zdegradowane przestrzenie. Często powstające na obszarze miast przemysłowych slumsy, budowane z pozostałości produkowanych przez wcześniej wspominane miasta, są przeludnione. Slumsy zlokalizowane są również w pobliżu nielegalnych wysypisk śmieci. Dzięki tym wysypiskom wielu mieszkańców zdobywa pożywienie. Nadmierna ilość śmieci jest niewłaściwie przechowywana, przez co niekorzystnie wpływa na gleby i wody, zanieczyszczając je.

Slumsy są najbardziej powszechne w wielkich aglomeracjach Trzeciego Świata.          (w Afryce, Indiach czy Ameryce Południowej), ale pojawiają się również w metropoliach wysoko rozwiniętych krajów. Do największych na świecie pod względem liczby mieszkańców skupisk slumsów należą m.in. osiedla położone w rejonie miast: Nezahualcóyotl, Chalco de Díaz Covarrubias i Ixtapaluca w Meksyku (kompleks Neza‑Chalco‑Itza), Navas w stolicy Filipin, Manili, Dharavi (dzielnica biedy w Mumbaju), zalicza się do nich także fawelefawelefawele w Rio de Janeiro, wenezuelskie Petare ze słynną Wieżą Dawida, Kamagasaki w Japonii czy Kiberę, położoną na przedmieściu Nairobi.

R1NeJmY2bvclZ

Zdjęcie przedstawia slumsy w Mumbaju. Na pierwszym planie znajduje się pusta ziemista przestrzeń z palmą pośrodku. Dalej są zabudowania slumsów o niewielkich rozmiarach postawione blisko siebie. W tle znajdują się nowoczesne wieżowce.

W ostatnich latach wraz ze wzrostem liczby ludności miejskiej w krajach rozwijających się nastąpił intensywny rozwój slumsów. Według danych programu ONZ‑Habitat (Program Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich, ang. United Nations Human Settlements Programme) prawie miliard ludzi na całym świecie żyje w slumsach - ponad 30% ludności miejskiej w krajach rozwijających się i aż 78% w krajach najsłabiej rozwiniętych. Szacuje się, że liczba ta może wzrosnąć nawet do 2 miliardów w 2030 roku, jeśli rządy i społeczność globalna będą kontynuować obecną politykę miejską.

O prawdziwej skali problemu świadczy jednak nie bezwzględna liczba ludzi zamieszkujących slumsy, ale ich udział w ogólnej liczbie mieszkańców miast.  Jest on największy w krajach Afryki Subsaharyjskiej (62%), Azji Południowej (35%) i Azji Południowo‑Wschodniej (31%).

RvnrFc7sWsNqB

Czy wielkie miasta świata są skazane na slumsy? Specjaliści zajmujący się tym problemem w ramach wspomnianego programu ONZ‑Habitat twierdzą, że możliwe jest funkcjonowanie „miasta bez slumsów” (tak brzmi tytuł realizowanego obecnie projektu). Osiągnięcie tego celu wymaga jednak podjęcia szeregu działań, w tym m.in. racjonalnego planowania urbanistycznego, odpowiedniego zarządzania rozwojem miasta, uwzględniającego różnice w poziomie życia i zamożności mieszkańców, rozwoju infrastruktury i budownictwa komunalnego, ograniczania ubóstwa i wielu innych posunięć. Tymczasem prowadzone w różnych krajach działania mające na celu redukcję i przekształcenie slumsów polegają przede wszystkim na ich usuwaniu lub relokacji na tereny położone z dala od miast, znacznie rzadziej natomiast przeprowadza się modernizację i rewitalizację. Powoduje to co prawda likwidację slumsów, ale nie usuwa przyczyn ich powstawania.

Ciekawostka

Od ponad 100 lat rozwija się tzw. turystyka slumsowa, zwana też turystyką ubóstwa (ang. slumming, favel tourism lub poorism), będąca odmianą turystyki kulturowej. Jej celem jest zwiedzanie slumsów i enklaw biedy. Początki tzw. slummingu sięgają XIX wieku, kiedy to w miastach Wielkiej Brytanii i USA przedstawiciele klasy średniej brali udział w wycieczkach do dzielnic nędzy.

R1W1ZNxQzliUQ

Ilustracja przedstawia turystykę slumsową. Dobrze ubrani ludzie są prowadzeni przez strażnika w dzielnicy slumsowej. Wokół nich znajdują się mieszkańcy dzielnicy handlujący warzywami. W tle są zarysy budynków.

W kolejnych dziesięcioleciach trend ten objął inne wielkie miasta świata.               Dziś szczególnym zainteresowaniem turystów cieszy się Rocinha (dzielnica Rio de Janeiro), Kibera w Kenii, Dharavi (dzielnica Mumbaju) i wiele innych. W ostatnich latach slumsy Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji odwiedziło ponad milion turystów, głównie z krajów wysoko rozwiniętych. Program wycieczki prowadzonej przez przewodnika obejmuje z reguły spacer po dzielnicach biedy, odwiedzanie domów, czasem rozmowy z mieszkańcami, niekiedy także obserwacje walk gangów. Slumming budzi jednak kontrowersje. Przez wielu traktowany jest bowiem jako sposób na zaspokojenie niezdrowej ciekawości lub wzrost samooceny turystów z krajów wysoko rozwiniętych. Coraz częściej pojawiają się jednak opinie, że turystyka slumsowa może także przyczynić się do zwiększenia świadomości społecznej i wspierać lokalne społeczności.

Słownik