Przeczytaj
Działalność ZWZ‑AK
Po klęsce Francji perspektywa wznowienia walki o wyzwolenie kraju mocno się oddaliła, jednakże społeczeństwo polskie nie pogodziło się z utratą niepodległości. Już jesienią 1939 r. spontanicznie powstawały organizacje konspiracyjne. Gen. Sikorski 13 listopada 1939 r. powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) stanowiący krajowe ramię Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. 14 lutego 1942 r. celem uporządkowania struktur wojskowych decyzją gen. Sikorskiego ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK)Armię Krajową (AK). W ocenie Komendy Głównej Armii Krajowej (organ dowódcy AK) w chwili klęski Francji otwarta walka z okupantem nie mogła przynieść żadnych wymiernych korzyści, a spowodowałaby ogromne straty w wyniku działań odwetowych okupanta. Głównym celem Związku Walki Zbrojnej‑Armii Krajowej stało się przygotowanie powstania powszechnego. W tym zakresie działalność ZWZ‑AK skupiła się na opracowywaniu planów działań powstańczych, tworzeniu struktur organizacyjnych, szkoleniu kadry oficerskiej i podoficerskiej oraz gromadzeniu materiałów wojennych.
Bieżąca walka była prowadzona przez ściśle wyodrębnione formacje Armii Krajowej. Ograniczone działania sabotażowesabotażowe i dywersyjnedywersyjne prowadził Związek OdwetuZwiązek Odwetu, który powstał w kwietniu 1940 r. Na Kresach Wschodnich utworzono organizację „Wachlarz”„Wachlarz”. Struktury organizacyjne Związku Odwetu i „Wachlarza” były izolowane od głównych sił ZWZ‑AK, aby uchronić je przed dekonspiracją. Żołnierze AK w ramach codziennej walki atakowali niemieckie posterunki i linie komunikacyjne, niszczyli magazyny wojskowe, uwalniali więźniów.
Decyzja o przejściu Armii Krajowej do ograniczonej walki zbrojnej zapadła w lipcu 1942 r. W październiku 1942 r. Związek Odwetu i „Wachlarz” połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego dowódcą został płk Emil Fieldorf ps. „Nil”. Za istotny obszar bieżącej działalności konspiracyjnej uznano oddziaływanie na morale polskiego społeczeństwa. Zadanie to realizowane było przez utworzone na przełomie marca i kwietnia 1940 r. Biuro Informacji i PropagandyBiuro Informacji i Propagandy. Kedyw, Biuro Informacji i Propagandy oraz kontrwywiad weszły w skład Kierownictwa Walki KonspiracyjnejKonspiracyjnej. 5 lipca 1943 r. w wyniku połączenia Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z Kierownictwem Walki Cywilnej powstało Kierownictwo Walki Podziemnej. Pozwoliło to na lepszą koordynację wszystkich akcji wymierzonych w okupanta niemieckiego. Nasiliły się akcje sabotażowo‑dywersyjne. W okresie od początku 1943 do połowy 1944 r. zlikwidowano ponad 2 tys. agentów gestapo, uwolniono kilkuset więźniów, wykolejono ok. 700 wojskowych transportów. Jedną z najbardziej spektakularnych akcji był udany zamach na szefa policji dystryktu warszawskiego gen. SS Franza Kutscherę (1 lutego 1944 r.).
Od 1943 r. Kedyw zaczął tworzyć oddziały partyzanckiepartyzanckie, które działały w terenie. W połowie roku było ich już ok. 50. Ich aktywność wzrosła podczas wysiedlania ludności polskiej z Zamojszczyzny. W działaniach partyzanckich na Zamojszczyźnie dużą aktywnością wykazały się Bataliony ChłopskieBataliony Chłopskie.
Na charakter działań Armii Krajowej w Małopolsce Wschodniej miała wpływ aktywność ukraińskich nacjonalistów. Z inicjatywy Romana Szuchewycza oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) prowadziły akcję eksterminacyjną ludności polskiej. Najbardziej tragiczny przebieg miały masowe rzezie, które rozpoczęły się wiosną, a apogeum osiągnęły w lipcu 1943 r.
Armia Krajowa nie pozostała bierna wobec zbrodni UPA i przystąpiła do organizowania pomocy dla ludności polskiej. Na teren zagrożony czystkami skierowano oddziały partyzanckie oraz utworzono dziesięć baz i kilkadziesiąt ośrodków samoobrony. Do najlepiej zorganizowanych należały te w Przeobrażu.
Okręg | Oddziały partyzanckie | Oddziały dyspozycyjne | Oddziały dywersyjne | Ogółem żołnierzy | |||
oddziały | żołnierze | oddziały | żołnierze | oddziały | żołnierze | razem | |
Warszawa‑miasto | - | - | 1 | 260 | 6 | 420 | 680 |
Podmiejskie okręgi warszawskie | 5 | 200 | - | - | 40 | 120 | 320 |
Lublin | 3 | 780 | 7 | 420 | 14 | 42 | 1242 |
Radom | 10 | 500 | - | - | 13 | 39 | 539 |
Kraków | 9 | 250 | 3 | 200 | 29 | 90 | 540 |
Śląsk | 4 | 145 | - | - | 29 | 127 | 272 |
Łódź | 2 | 50 | - | - | 4 | 12 | 62 |
Białystok | - | - | - | 220 | 17 | 69 | 289 |
Wilno | 3 | 245 | - | - | 11 | 42 | 287 |
Nowogródek | 6 | 970 | 4 | 114 | - | - | 1084 |
Polesie | 5 | 210 | 2 | 450 | 3 | 9 | 669 |
Wołyń | 5 | 500 | - | - | - | - | 500 |
Lwów, Tarnopol, Stanisławów | 2 | 180 | 4 | 30 | 29 | 90 | 300 |
Pomorze | . | . | - | - | . | . | . |
Poznań | - | - | - | - | . | . | . |
Razem | 54 | 4030 | 21 | 1694 | 195 | 1060 | 6784 |
Indeks dolny Ustal, w jakich okręgach zorganizowano największą liczbę oddziałów partyzanckich i wyjaśnij przyczyny różnic w nasyceniu oddziałami partyzanckich w poszczególnych okręgach. Oddziały AK zaangażowane do walki bieżącej w drugiej połowie 1943 roku.
> Źródło: Meldunek organizacyjny nr 220 KG AK z 31 VIII 1943 r., w: Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 3, Londyn 1976, s. 110–127; J. Terej: Na rozstajach dróg, Warszawa 1980. Indeks dolny koniecUstal, w jakich okręgach zorganizowano największą liczbę oddziałów partyzanckich i wyjaśnij przyczyny różnic w nasyceniu oddziałami partyzanckich w poszczególnych okręgach. Oddziały AK zaangażowane do walki bieżącej w drugiej połowie 1943 roku.
> Źródło: Meldunek organizacyjny nr 220 KG AK z 31 VIII 1943 r., w: Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 3, Londyn 1976, s. 110–127; J. Terej: Na rozstajach dróg, Warszawa 1980.
Formy walki cywilnej
Władze Polskiego Państwa Podziemnego podjęły próbę ujęcia w ramy organizacyjne powszechnego oporu społeczeństwa polskiego. W grudniu 1942 r. Stefan Korboński utworzył Kierownictwo Walki Cywilnej.
Zorganizowana walka cywilna przyjmowała bardzo zróżnicowane formy. Na wsi na wielką skalę prowadzono akcje antykontyngentowe. Polegały one na sabotowaniu obowiązkowych dostaw produktów rolnych dla okupanta. W przemyśle i w transporcie powszechny był sabotaż. Miał on na celu zakłócanie funkcjonowania przedsiębiorstw przez wywoływanie awarii maszyn oraz pozornie niezamierzone błędy technologiczne.
W tzw. małym sabotażumałym sabotażu wyspecjalizowała się organizacja „Wawer” (powstała w rocznicę mordu w Wawrze). Oddziaływała ona głównie na morale społeczeństwa polskiego przez wykonywanie napisów na ścianach, rozwieszanie polskich flag. Do najbardziej spektakularnych działań należało podłączanie się do niemieckiej sieci głośników i nadawanie przez nie polskich audycji. Natomiast adresatami tzw. akcji „N” byli Niemcy. Jej zadaniem było sianie wśród Niemców defetyzmu przy pomocy niemieckojęzycznych ulotek i gazetek.
Ogromne rozmiary osiągnęła działalność wydawnicza. Rozwój podziemnej prasy był imponujący. Łącznie podczas okupacji ukazywały się 1123 pisma. Większość wychodziła krótko i miała niewielki nadkład, ale 17 pism wydawanych było przez całą wojnę. Największy nakład miał „Biuletyn Informacyjny”, czyli organ prasowy Biura Informacji i Propagandy ZWZ‑AK. W szczytowym okresie jego nakład liczył między 43 a 45 tys. egzemplarzy. Oprócz prasy w podziemiu wydawano również wydawnictwa zwarte: książki i broszury.
Bardzo ważną formą ruchu oporu było tajne nauczanie, które było realizowane w formie tzw. tajnych kompletówtajnych kompletów. W październiku 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, która już w pierwszych miesiącach okupacji przystąpiła do organizowania konspiracyjnego szkolnictwa powszechnego. Wkrótce działalność podjęły szkoły średnie, a nawet wyższe. Tajne nauczanie objęło ok. 230 tys. uczniów i studentów, a zaangażowało się w nie ok. 15 tys. nauczycieli.
Bardzo odpowiedzialnym obszarem działalności Kierownictwa Walki Cywilnej był konspiracyjny wymiar sprawiedliwości. Za lżejsze przewinienia karano naganami, upomnieniami i chłostą. Kobiety utrzymujące zażyłe kontakty z Niemcami karano goleniem włosów. Za ciężkie przestępstwa groziła nawet śmierć. Podziemne sądy wymierzały taką karę np. tzw. szmalcownikom, czyli osobom, które donosiły na ukrywających się Żydów.
Kierownictwo Walki Cywilnej włączyło się do akcji pomocy dla ludności żydowskiej. 4 grudnia 1942 r. powstała Rada Pomocy ŻydomRada Pomocy Żydom, której nadano kryptonim „Żegota”. Zajmowała się ona m.in. organizowaniem wsparcia dla ukrywających się Żydów.
Działalność oddziałów partyzanckich
W 1944 r. wobec zbliżania się frontu aktywizowały się organizacje komunistyczne. Armia LudowaArmia Ludowa nasiliła tzw. bitwę o szyny. Polegała ona na atakowaniu niemieckich transportów kolejowych oraz niszczeniu infrastruktury kolejowej.
Bataliony Chłopskie aktywnie uczestniczyły w tzw. walce o chleb. W jej ramach niszczono spisy kontyngentowe, palono niemieckie magazyny z żywnością, dewastowano urządzenia przemysłu spożywczego.
W pierwszej połowie 1944 r., gdy front zbliżył się do Bugu, do największego nasilenia działań partyzanckich doszło na Lubelszczyźnie. Skupione w tym rejonie oddziały partyzanckie AK liczyły ok. 60 tys. ludzi, 40 tys. liczyły oddziały BCh, a 15 tys. bataliony AL. W czerwcu 1944 r. Niemcy przystąpili do największej operacji przeciwpartyzanckiej na ziemiach polskich, której nadali kryptonim „Sturmwind”. Doprowadziła ona do największych bitew partyzanckich na Lubelszczyźnie: w lasach lipskich i janowskich, a następnie w Puszczy Solskiej i w lasach parczewskich. Uczestniczyły w nich oddziały AK, BCh oraz AL i partyzantki sowieckiej. Mimo zakrojonej na wielką skalę akcji i lokalnych sukcesów Niemcy nie zdołali zlikwidować działających na bezpośrednim zapleczu frontu oddziałów partyzanckich.
W czerwcu 1944 r. zreorganizowały się oddziały NSZNSZ, które odmówiły podporządkowania się dowództwu AK. 30 czerwca został utworzony 204 pułk NSZ. W sierpniu sformowano duże zgrupowanie NSZ – Brygadę Świętokrzyską. Nie zarzucając całkiem walki z Niemcami, zwalczała ona partyzantkę komunistyczną oraz działające na zapleczu frontu niemieckiego formacje sowieckie. W miarę zbliżania się frontu Brygada Świętokrzyska stopniowo przesuwała się na zachód.
Słownik
(AK), polska konspiracyjna organizacja zbrojna, utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i, w sprzyjającej sytuacji militarnej, przeprowadzenie powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‑sabotażową oraz partyzancką
(AL), konspiracyjna organizacja wojskowa utworzona 1 I 1944 r. dekretem Krajowej Rady Narodowej z przekształcenia z utworzonej przez Polską Partię Robotniczą w 1942 r. Gwardii Ludowej i kilku mniejszych organizacji związanych z ruchem komunistycznym; Armia Ludowa prowadziła działania zbrojne przeciwko wojskom niemieckim, a ponadto przygotowywała grunt pod przejęcie władzy w Polsce przez komunistów
(BCh), konspiracyjna formacja zbrojna Stronnictwa Ludowego, działająca pierwotnie pod nazwą Chłopska Straż (kryptonim „Chłostra), których głównym zadaniem była ochrona mieszkańców wsi; na przełomie 1941 i 1942 r. zaczęły powstawać Oddziały Specjalne BCh, które były wykorzystywane do zadań bojowo‑dywersyjnych, a na przełomie 1942 i 1943 r. oddziały partyzanckie; w maju 1943 r. rozpoczął się proces wcielania oddziałów BCh do Armii Krajowej, ale do końca wojny nie został zakończony
BIP; pion informacyjny ZWZ‑AK, którego zadaniem było informowanie społeczeństwa o działalności państwa podziemnego i władz RP na uchodźstwie oraz gromadzenie informacji m. in. o nastrojach społecznych dla władz państwa podziemnego i rządu emigracyjnego
(z łac. diversio – przewrót) działania zbrojne prowadzone z ukrycia, majce w celu osłabienie potencjału zbrojnego nieprzyjaciela oraz morale jego żołnierzy
konspiracyjna organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej (PPR), utworzona 1942 r., prowadząca sabotaż gospodarczy, akcje odwetowe skierowaną przeciwko niemieckimi liniom komunikacyjnym; w styczniu 1944 GL przemianowano na Armię Ludową
(z łac. conspiratio – zgoda, zmowa) tajna działalność skierowana przeciwko istniejącej władzy
(z łac. contingens, D. contingentis – graniczący, przypadający w udziale) tutaj: ustalona wielkość obowiązkowych dostaw
forma oporu, polegająca dezorganizowaniu zarządzeń władz okupacyjnych, ośmieszaniu ich, dyskredytowaniu kolaborantów i osób zachowujący się niegodnie
(NSZ) konspiracyjna organizacja wojskowa podległa Stronnictwu Narodowemu, utworzona 20 IX 1942 r. z połączenia Związku Jaszczurczego i części Narodowej Organizacji Wojskowej, przeciwnej scaleniu z Armią Krajową, której celem była walka o niepodległość Polski i odbudowa państwa z granicą wschodnią z 1939 r.; NSZ zachowały lojalność wobec władz RP na wychodźstwie; prowadziły działania wymierzone w wojska niemieckie oraz zwalczały działające na ziemiach polskich organizacje prokomunistyczne
(z franc. combattant – bojownik) organizacje skupiające osoby, które brały udział w wojnach, działaniach zbrojnych i powstaniach narodowych, wchodząc w skład formacji wojskowych lub organizacji walczących o suwerenność
(z franc. partisan – partyzant, wł. partigiano – stronnik, od łac. pars, D. partis – część) forma walki stosowana w warunkach poparcia ludności, skierowana zwykle przeciw okupantowi
kryptonim „Żegota”; tajna organizacja utworzona przez Delegata Rządu na Kraj, prowadząca akcję pomocy Żydom skazanym przez hitlerowców na zagładę
(franc. sabotage od saboter – stukać (sabotami), sabotować, partaczyć, od sabot – chodak) forma ruchu oporu polegająca na przeszkadzaniu w realizacji określonych działań militarnych, gospodarczych, politycznych i społecznych
nielegalne zajęcia dla uczniów lub studentów pracujących w niewielkich grupach pod okiem nauczyciela, często w jego mieszkaniu, realizowane w ramach systemu tajnego nauczania
wydzielona formacja ZWZ‑AK, formowana od sierpnia 1941 r. wzdłuż głównych kierunków komunikacyjnych prowadzącym na wschód, którego zadaniem było przeprowadzanie akcji dywersyjnych przeciwko niemieckiej infrastrukturze transportowej
organizacja sabotażowo‑dywersyjna Związku Walki Zbrojnej utworzona w kwietniu 1940 r. w celu prowadzenia bieżącej wali z okupantem
polska konspiracyjna organizacja zbrojna, utworzona przez rząd RP na obczyźnie w XI 1939 r. w miejsce Służby Zwycięstwu Polski, stanowiąca część Sił Zbrojnych RP i podlegająca rozkazom Naczelnego Wodza; 14 lutego 1942 r. została przekształcona w Armię Krajową
Słowa kluczowe
Konspiracja, ruch oporu, Armia Krajowa, AK, Związek Walki Zbrojnej, ZWZ, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie
Bibliografia
H. Beczek, Jan Skrowaczewski – egzekutor AK, „Mówią Wieki” 8/2018.
W. Borodziej, Polska walcząca. Formy oporu w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1944, „Mówią Wieki” 3, 4 i 5/1989.
J. Friedl, Niechciani goście. Brygada Świętokrzyska NSZ w Czechosłowacji, „Mówią Wieki” 4/2004.
S. Gałązka, Bataliony Chłopskie (1940–1944), „Mówią Wieki” 7/1983.
S. Gałązka, Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźnie, „Mówią Wieki” 1/1981.
J. Garas, Brygada AL Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego, „Mówią Wieki” 4/1964.
R.M. Kaczmarek, Wielka ucieczka z Dössel, „Mówią Wieki” 2/2012.
W. Kubiak, W lasach janowskich i Puszczy Solskiej, „Mówią Wieki”4/1980.
B. Kubisz, Armia Krajowa. Walka i pamięć, „Mówią Wieki” 8/2016.
J. Kulwieć, Tajna Politechnika (1939‑1944), „Mówią Wieki” 8/1975.
J. Lukowski,Walka o życie, „Mówią Wieki” 5/1973.
G. Łakomski, Cichociemni – zawsze samotni w walce, „Mówią Wieki” 10/2007.
S. Piątkowski, Radomska konspiracja 1939–1945, „Mówią Wieki” 3/2008.
A.P. Przemyski, Alianckie zrzuty dla Armii Krajowej, „Mówią Wieki” 9/1987.
A.P. Przemyski, Początki alianckiej pomocy dla konspiracji w Polsce, „Mówią Wieki” 8/1987.
A. Socha, Leśne ślady „Ponurego”, „Mówią Wieki” 12/2007.
A. Wojtczak, Bitwa o szyny, „Mówią Wieki” 6/1980.
M. Wrzosek, Bitwa w Lasach Lipskich i Janowskich, „Mówią Wieki” 2/1972.
Z. Ziółek, Akcja „N”, „Mówią Wieki” 1/1967.
K. Zwierzchowski, Zrzut dla AK, „Mówią Wieki” 2/2007.