Działalność ZWZ‑AK

Po klęsce Francji perspektywa wznowienia walki o wyzwolenie kraju mocno się oddaliła, jednakże społeczeństwo polskie nie pogodziło się z utratą niepodległości. Już jesienią 1939 r. spontanicznie powstawały organizacje konspiracyjne. Gen. Sikorski 13 listopada 1939 r. powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) stanowiący krajowe ramię Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. 14 lutego 1942 r. celem uporządkowania struktur wojskowych decyzją gen. Sikorskiego ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK)Armia KrajowaArmię Krajową (AK). W ocenie Komendy Głównej Armii Krajowej (organ dowódcy AK) w chwili klęski Francji otwarta walka z okupantem nie mogła przynieść żadnych wymiernych korzyści, a spowodowałaby ogromne straty w wyniku działań odwetowych okupanta. Głównym celem Związku Walki Zbrojnej‑Armii Krajowej stało się przygotowanie powstania powszechnego. W tym zakresie działalność ZWZ‑AK skupiła się na opracowywaniu planów działań powstańczych, tworzeniu struktur organizacyjnych, szkoleniu kadry oficerskiej i podoficerskiej oraz gromadzeniu materiałów wojennych.

Bieżąca walka była prowadzona przez ściśle wyodrębnione formacje Armii Krajowej. Ograniczone działania sabotażowesabotażsabotażowe i dywersyjnedywersjadywersyjne prowadził Związek OdwetuZwiązek OdwetuZwiązek Odwetu, który powstał w kwietniu 1940 r. Na Kresach Wschodnich utworzono organizację „Wachlarz”„Wachlarz”„Wachlarz”. Struktury organizacyjne Związku Odwetu i „Wachlarza” były izolowane od głównych sił ZWZ‑AK, aby uchronić je przed dekonspiracją. Żołnierze AK w ramach codziennej walki atakowali niemieckie posterunki i linie komunikacyjne, niszczyli magazyny wojskowe, uwalniali więźniów.

Decyzja o przejściu Armii Krajowej do ograniczonej walki zbrojnej zapadła w lipcu 1942 r. W październiku 1942 r. Związek Odwetu i „Wachlarz” połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego dowódcą został płk Emil Fieldorf ps. „Nil”. Za istotny obszar bieżącej działalności konspiracyjnej uznano oddziaływanie na morale polskiego społeczeństwa. Zadanie to realizowane było przez utworzone na przełomie marca i kwietnia 1940 r. Biuro Informacji i PropagandyBiuro Informacji i PropagandyBiuro Informacji i Propagandy. Kedyw, Biuro Informacji i Propagandy oraz kontrwywiad weszły w skład Kierownictwa Walki KonspiracyjnejkonspiracjaKonspiracyjnej. 5 lipca 1943 r. w wyniku połączenia Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z Kierownictwem Walki Cywilnej powstało Kierownictwo Walki Podziemnej. Pozwoliło to na lepszą koordynację wszystkich akcji wymierzonych w okupanta niemieckiego. Nasiliły się akcje sabotażowo‑dywersyjne. W okresie od początku 1943 do połowy 1944 r. zlikwidowano ponad 2 tys. agentów gestapo, uwolniono kilkuset więźniów, wykolejono ok. 700 wojskowych transportów. Jedną z najbardziej spektakularnych akcji był udany zamach na szefa policji dystryktu warszawskiego gen. SS Franza Kutscherę (1 lutego 1944 r.).

RLKKvXAXTBkgF

Zdjęcie przedstawia tablicę pamiątkową. Znajdują się na niej orzeł z koroną, znak Polski Walczącej, czyli litera P w kształcie kotwicy, oraz napis. Treść napisu: Na rozkaz gen. Władysława Sikorskiego w dniu 21 lutego 1942 roku oddział Dywersji Bojowej Związku Odwetu Kuba w brawurowej akcji Boliwerek dokonał spalenia obiektów magazynowych portu rzecznego, zadając okupantowi dotkliwe straty. W odwecie za tę akcję hitlerowcy stracili w Poznaniu i w Warszawie szereg poznaniaków, żołnierzy Armii Krajowej. Poniżej wymienione są nazwiska osób, które zginęły oraz napis: Cześć ich pamięci.

Od 1943 r. Kedyw zaczął tworzyć oddziały partyzanckiepartyzantkapartyzanckie, które działały w terenie. W połowie roku było ich już ok. 50. Ich aktywność wzrosła podczas wysiedlania ludności polskiej z Zamojszczyzny. W działaniach partyzanckich na Zamojszczyźnie dużą aktywnością wykazały się Bataliony ChłopskieBataliony ChłopskieBataliony Chłopskie.

Na charakter działań Armii Krajowej w Małopolsce Wschodniej miała wpływ aktywność ukraińskich nacjonalistów. Z inicjatywy Romana Szuchewycza oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) prowadziły akcję eksterminacyjną ludności polskiej. Najbardziej tragiczny przebieg miały masowe rzezie, które rozpoczęły się wiosną, a apogeum osiągnęły w lipcu 1943 r.

Armia Krajowa nie pozostała bierna wobec zbrodni UPA i przystąpiła do organizowania pomocy dla ludności polskiej. Na teren zagrożony czystkami skierowano oddziały partyzanckie oraz utworzono dziesięć baz i kilkadziesiąt ośrodków samoobrony. Do najlepiej zorganizowanych należały te w Przeobrażu.

Formy walki cywilnej

Władze Polskiego Państwa Podziemnego podjęły próbę ujęcia w ramy organizacyjne powszechnego oporu społeczeństwa polskiego. W grudniu 1942 r. Stefan Korboński utworzył Kierownictwo Walki Cywilnej.

Zorganizowana walka cywilna przyjmowała bardzo zróżnicowane formy. Na wsi na wielką skalę prowadzono akcje antykontyngentowe. Polegały one na sabotowaniu obowiązkowych dostaw produktów rolnych dla okupanta. W przemyśle i w transporcie powszechny był sabotaż. Miał on na celu zakłócanie funkcjonowania przedsiębiorstw przez wywoływanie awarii maszyn oraz pozornie niezamierzone błędy technologiczne.

W tzw. małym sabotażumały sabotażmałym sabotażu wyspecjalizowała się organizacja „Wawer” (powstała w rocznicę mordu w Wawrze). Oddziaływała ona głównie na morale społeczeństwa polskiego przez wykonywanie napisów na ścianach, rozwieszanie polskich flag. Do najbardziej spektakularnych działań należało podłączanie się do niemieckiej sieci głośników i nadawanie przez nie polskich audycji. Natomiast adresatami tzw. akcji „N” byli Niemcy. Jej zadaniem było sianie wśród Niemców defetyzmu przy pomocy niemieckojęzycznych ulotek i gazetek.

R1dleCpqNwtHA1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową Biuletynu Informacyjnego. Treść strony: Powszechny obowiązek walk cywilnej. Odezwa. Naród Polski z bezprzykładnym bohaterstwem walczy od przeszło 3 lat z terrorem germańskim, który staje się coraz bardziej masowym i przybiera coraz bardziej barbarzyńskie formy. Podejmowana przez społeczeństwo polskie w różnych kierunkach akcja samoobrony wymaga koordynacji jednolitego kierownictwa. Ustanowione w kraju przez Rząd Rzeczypospolitej czynniki cywilne i wojskowe powołały w swoim czasie do życia, jako podwładny sobie organ, Kierownictwo Walki Cywilnej. Ma ono na celu ujęcie inicjatywy i akcji społecznej w pewien system organizacyjny. W związku z powyższym wzywam całe społeczeństwo polskie do całkowitego podporządkowania się zarządzeniom, oświadczeniom i wezwaniom Kierownictwa Walki Cywilnej. Każdy obywatel Polski, prócz wspomnianego obowiązku posłuszeństwa, winien nadto starać się o jak najszybsze rozpowszechnianie tych zarządzeń, oświadczeń i wezwań, komunikując je swemu otoczeniu w każdy możliwy sposób, a przede wszystkim ustnie. Wzywam poza tym wszystkie organizacje niepodległościowe, polityczne i społeczne, by w swych wewnętrznych zarządzeniach, rozkazach czy okólnikach umieszczały wszystkie zarządzania, oświadczenia i wyzwania KWC. ewentualnie w istotnym streszczeniu, zalecając przy tym swoim członkom całkowite wobec nich posłuszeństwo. Żądam wreszcie od redakcji prasy niepodległościowej, która to prasa w warunkach okupacyjnych winna się stać głównym i stałym pośrednikiem między mną i innymi organami, a społeczeństwem polskim, by w całości, a jeśli na to nie pozwolą względy redakcyjne, to w każdym razie w istotnym streszczeniu podawała wszystko, co do KWC przechodzi. Uchylanie się od wspomnianego obowiązku będzie uważane za wyraz negatywnego stosunku do idei ujednolicenia walki cywilnej prowadzonej przez społeczeństwo polskie. Niech zatem każdy Polak stanie się ogniwem w sieci łączności pokrywającej cały teren Polski okupowanej. Niech każdy Polak stanie natychmiast na froncie walki cywilnej, by stawić czoło wrogowi w sposób jednolity i zorganizowany, zanim front walki cywilnej zmieni się na zbrojny. Pełnomocnik na kraj rządu Rzeczypospolitej Polskiej.

Ogromne rozmiary osiągnęła działalność wydawnicza. Rozwój podziemnej prasy był imponujący. Łącznie podczas okupacji ukazywały się 1123 pisma. Większość wychodziła krótko i miała niewielki nadkład, ale 17 pism wydawanych było przez całą wojnę. Największy nakład miał „Biuletyn Informacyjny”, czyli organ prasowy Biura Informacji i Propagandy ZWZ‑AK. W szczytowym okresie jego nakład liczył między 43 a 45 tys. egzemplarzy. Oprócz prasy w podziemiu wydawano również wydawnictwa zwarte: książki i broszury.

Bardzo ważną formą ruchu oporu było tajne nauczanie, które było realizowane w formie tzw. tajnych kompletówtajne kompletytajnych kompletów. W październiku 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, która już w pierwszych miesiącach okupacji przystąpiła do organizowania konspiracyjnego szkolnictwa powszechnego. Wkrótce działalność podjęły szkoły średnie, a nawet wyższe. Tajne nauczanie objęło ok. 230 tys. uczniów i studentów, a zaangażowało się w nie ok. 15 tys. nauczycieli.

Bardzo odpowiedzialnym obszarem działalności Kierownictwa Walki Cywilnej był konspiracyjny wymiar sprawiedliwości. Za lżejsze przewinienia karano naganami, upomnieniami i chłostą. Kobiety utrzymujące zażyłe kontakty z Niemcami karano goleniem włosów. Za ciężkie przestępstwa groziła nawet śmierć. Podziemne sądy wymierzały taką karę np. tzw. szmalcownikom, czyli osobom, które donosiły na ukrywających się Żydów.

Kierownictwo Walki Cywilnej włączyło się do akcji pomocy dla ludności żydowskiej. 4 grudnia 1942 r. powstała Rada Pomocy ŻydomRada Pomocy ŻydomRada Pomocy Żydom, której nadano kryptonim „Żegota”. Zajmowała się ona m.in. organizowaniem wsparcia dla ukrywających się Żydów.

Działalność oddziałów partyzanckich

W 1944 r. wobec zbliżania się frontu aktywizowały się organizacje komunistyczne. Armia LudowaArmia LudowaArmia Ludowa nasiliła tzw. bitwę o szyny. Polegała ona na atakowaniu niemieckich transportów kolejowych oraz niszczeniu infrastruktury kolejowej.

Bataliony Chłopskie aktywnie uczestniczyły w tzw. walce o chleb. W jej ramach niszczono spisy kontyngentowe, palono niemieckie magazyny z żywnością, dewastowano urządzenia przemysłu spożywczego.

W pierwszej połowie 1944 r., gdy front zbliżył się do Bugu, do największego nasilenia działań partyzanckich doszło na Lubelszczyźnie. Skupione w tym rejonie oddziały partyzanckie AK liczyły ok. 60 tys. ludzi, 40 tys. liczyły oddziały BCh, a 15 tys. bataliony AL. W czerwcu 1944 r. Niemcy przystąpili do największej operacji przeciwpartyzanckiej na ziemiach polskich, której nadali kryptonim „Sturmwind”. Doprowadziła ona do największych bitew partyzanckich na Lubelszczyźnie: w lasach lipskich i janowskich, a następnie w Puszczy Solskiej i w lasach parczewskich. Uczestniczyły w nich oddziały AK, BCh oraz AL i partyzantki sowieckiej. Mimo zakrojonej na wielką skalę akcji i lokalnych sukcesów Niemcy nie zdołali zlikwidować działających na bezpośrednim zapleczu frontu oddziałów partyzanckich.

W czerwcu 1944 r. zreorganizowały się oddziały NSZNarodowe Siły ZbrojneNSZ, które odmówiły podporządkowania się dowództwu AK. 30 czerwca został utworzony 204 pułk NSZ. W sierpniu sformowano duże zgrupowanie NSZ – Brygadę Świętokrzyską. Nie zarzucając całkiem walki z Niemcami, zwalczała ona partyzantkę komunistyczną oraz działające na zapleczu frontu niemieckiego formacje sowieckie. W miarę zbliżania się frontu Brygada Świętokrzyska stopniowo przesuwała się na zachód.

Słownik

Słowa kluczowe

Konspiracja, ruch oporu, Armia Krajowa, AK, Związek Walki Zbrojnej, ZWZ, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie

Bibliografia

H. Beczek, Jan Skrowaczewski – egzekutor AK, „Mówią Wieki” 8/2018.

W. Borodziej, Polska walcząca. Formy oporu w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1944, „Mówią Wieki” 3, 4 i 5/1989.

J. Friedl, Niechciani goście. Brygada Świętokrzyska NSZ w Czechosłowacji, „Mówią Wieki” 4/2004.

S. Gałązka, Bataliony Chłopskie (1940–1944), „Mówią Wieki” 7/1983.

S. Gałązka, Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźnie, „Mówią Wieki” 1/1981.

J. Garas, Brygada AL Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego, „Mówią Wieki” 4/1964.

R.M. Kaczmarek, Wielka ucieczka z Dössel, „Mówią Wieki” 2/2012.

W. Kubiak, W lasach janowskich i Puszczy Solskiej, „Mówią Wieki”4/1980.

B. Kubisz, Armia Krajowa. Walka i pamięć, „Mówią Wieki” 8/2016.

J. Kulwieć, Tajna Politechnika (1939‑1944), „Mówią Wieki” 8/1975.

J. Lukowski,Walka o życie, „Mówią Wieki” 5/1973.

G. Łakomski, Cichociemni – zawsze samotni w walce, „Mówią Wieki” 10/2007.

S. Piątkowski, Radomska konspiracja 1939–1945, „Mówią Wieki” 3/2008.

A.P. Przemyski, Alianckie zrzuty dla Armii Krajowej, „Mówią Wieki” 9/1987.

A.P. Przemyski, Początki alianckiej pomocy dla konspiracji w Polsce, „Mówią Wieki” 8/1987.

A. Socha, Leśne ślady „Ponurego”, „Mówią Wieki” 12/2007.

A. Wojtczak, Bitwa o szyny, „Mówią Wieki” 6/1980.

M. Wrzosek, Bitwa w Lasach Lipskich i Janowskich, „Mówią Wieki” 2/1972.

Z. Ziółek, Akcja „N”, „Mówią Wieki” 1/1967.

K. Zwierzchowski, Zrzut dla AK, „Mówią Wieki” 2/2007.