Rolnictwo zaspokaja podstawowe potrzeby człowieka. Początkowo niewielkie uprawy i hodowla zwierząt dostarczały ludziom żywność i podstawowe dobra, takie jak np. zboże i wełna. Z czasem rolnictwo stało się najważniejszym źródłem pożywienia.

W prehistorii główne ośrodki rozwoju rolnictwa na świecie powstały w Azji, Mezoameryce i w Andach oraz na północnym wybrzeżu Morza Śródziemnego w Europie. Ze względu na zmieniające się warunki naturalne i przyrost ludności spowodowany zmieniającym się trybem życia ówczesnych mieszkańców Ziemi, obszary rolnicze poszerzały się.

R1VZDpLqvgtow1

Główne ośrodki rozwoju rolnictwa i jego rozprzestrzeniania

R1BNcfAmA3EAN

Okres rozwoju rolnictwa na świecie

Różnorodność czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych rozwoju rolnictwa na świecie jest na tyle duża, że liczni badacze od dawna poszukują ich syntetycznego ujęcia i w tym celu opracowują różne podziały typologiczne. Biorą oni pod uwagę rozmaite kryteria i wskaźniki, jednakże do tej pory żaden podział nie zyskał pełnego uznania. Jedna z pełniejszych typologii opiera się na analizie stopnia podobieństwa następujących cech gospodarki rolnej:

• społeczno‑agrarnych (struktura wielkościowa i własnościowa gospodarstw rolnych),

• organizacyjno‑technicznych (stosowanie określonych sposobów gospodarowania, zabiegów agrotechnicznych i środków produkcji, w tym m.in. wielkość nakładów pracy, chemizacja, mechanizacja, stopień nawadniania, intensywność produkcji rolnej oraz systemów użytkowania gruntów, zmianowania i produkcji rolniczej),

• produkcyjnych (kierunki produkcji rolnej oraz stopień produktywności i towarowości).

Na tej podstawie wyróżnia się cztery podstawowe typy rolnictwa, zróżnicowane pod względem przeznaczenia produkcji i wielkości plonów – pierwotne, tradycyjne, rynkowe i uspołecznione.

Pierwsze z wymienionych kryteriów wyróżnia podział gospodarstw rolnych ze względu na strukturę wielkościową (gospodarstwa małe, duże, plantacje itp.) oraz ze względu na strukturę własnościową (gospodarstwa prywatne i państwowe). Kryterium tradycyjne pozwala na rozróżnienie rolnictwa ekstensywnego (o niskich plonach w większych gospodarstwach) oraz intensywnego (o wysokich plonach w mniejszych gospodarstwach). Według trzeciego kryterium – rynkowego – wyróżnia się rolnictwo samozaopatrzeniowe i towarowe. Różnica między nimi polega na tym, że rolnictwo samozaopatrzeniowe charakteryzuje się przeznaczaniem niemal całej produkcji na własne potrzeby (zaliczają się do niego rolnictwo pierwotne oraz tradycyjne), a rolnictwo towarowe swoją produkcję przeznacza głównie na sprzedaż (zaliczają się do niego rolnictwo rynkowe i uspołecznione).

1. Rolnictwo pierwotne

Rolnictwo pierwotne jest charakterystyczne dla początków rozwoju rolnictwa, lecz występuje do dziś w Afryce Środkowej, na obrzeżach Sahary, w Azji Zachodniej, Środkowej i Południowej oraz w Ameryce Łacińskiej. Cechuje je nieukształtowane pojęcie gospodarstwa rolnego, ponieważ ziemia traktowana jest jako własność wspólna. Odznacza się bardzo małą efektywnością, produkcja natomiast przeznaczana jest wyłącznie na zaspokojenie potrzeb własnych, czasem na wymianę sąsiedzką lub na lokalnym rynku. Posiada cechy ekstensywne.

Typ ten można podzielić na trzy podtypy: kopieniactwo (wykorzystywanie w uprawie prymitywnych narzędzi, np. motyki i kija kopieniaczego), rolnictwo żarowo‑odłogowe (inaczej leśno‑odłogowe lub wędrowne, polegające na wypalaniu lasów w celu pozyskiwania gruntów pod uprawę; powstały popiół użyźnia glebę, lecz po pewnym czasie, gdy ziemia się wyjałowi, wypala się kolejną część lasu), odłogowo‑orne (oparte na wykorzystaniu prymitywnych narzędzi oraz siły zwierząt do prowadzenia radłaradłoradła, sochysochasochy i pługupługpługu po wypalonym fragmencie lasu) oraz nomadyzm (pasterstwo koczownicze polegające na wędrówkach ze stadami zwierząt w zależności od pór roku i np. rytmu opadów).

R1NCjv0z3UMnP

Zdjęcie przedstawia teren, na którym pali się wysoka, sucha trawa. Pali się tylko miejscami. W tle idzie ciemnoskóra dziewczynka. Za nią jest wzgórze porośnięte drzewami.

RM6Fh6y9TWDmB

Zdjęcie przedstawia płaski teren rzadko porośnięty niskimi drzewami. Na pierwszym planie jest pięć osłów, na których siedzą czarnoskóre osoby - dorośli i dzieci. Po lewej i prawej stronie siodeł mają przymocowane plecione kosze, w których są plastikowe baniaki.

Rolnictwo tradycyjne

Rolnictwo tradycyjne stanowi pozostałość po okresie feudalnym oraz okresie podziału ziemi w wyniku jej dziedziczenia. Cechuje się ono nieco wyższym poziomem rozwoju niż rolnictwo prymitywne. Są to niewielkie gospodarstwa, które na sprzedaż przeznaczają jedynie nadwyżki produkcji. W obrębie tego typu wyróżnia się ekstensywne rolnictwo chłopskie oraz intensywne rolnictwo związane przede wszystkim z kulturą ryżu.

Pierwszy z wymienionych podtypów oparty jest na systemie ugorowymugórugorowym. Polega na nieregularnym zostawianiu części ziemi celowo niezasianej w celu regeneracji gleby albo na stosowaniu dwupolówki lub trójpolówki, czyli podziału gruntów na dwie lub trzy części użytkowane na zmianę. Podtyp ten charakteryzuje się ponadto używaniem prostych narzędzi i maszyn. Występuje w Azji Południowej i Południowo‑Wschodniej oraz w niektórych regionach Europy Środkowo‑Wschodniej i Południowej.

Charakter tradycyjnej gospodarki intensywnej występuje w strefie monsunowej Azji Południowo‑Wschodniej, a także na suchych terenach Bliskiego Wschodu. Związany jest on ze stosowaniem systemu nawadniania. W pierwszym wymienionym rejonie woda pochodzi z deszczów monsunowych, a w drugim – z rzek i źródeł. Rolnictwo to jest bardzo pracochłonne i odznacza się wysokimi plonami osiąganymi w gospodarstwach o niewielkiej powierzchni. Większość zbiorów przeznaczana jest na potrzeby własne. Stosując odpowiednie odmiany i właściwą pielęgnację uprawy ryżu, zbiera się go 2–3 razy w ciągu roku. Na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu powszechne jest tarasowanie pól w celu utrzymania wody na małych, płaskich, podłużnych polach, ograniczonych wysokimi miedzami. Mała wielkość pól i gęsta sieć kanałów uniemożliwiają stosowanie maszyn. Natomiast dzięki nawadnianiu przelewowemu (regulacji dopływu wody przez otwieranie i zamykanie przepustów) możliwe jest korzystanie z tej samej wody na wyższych i niższych tarasach.

R155wYHNydHAo

Zdjęcie przedstawia płaski teren. Po lewej stronie jest pole porośnięte zieloną roślinnością, graniczy z zaoranym polem, na którym nic nie rośnie. W tle jest pole rzepaku.

R1I5spu3JkOfA

Na zdjęciu jest pole tarasowe. Przypomina schody na zboczu góry. Na tarasach rośną zielone uprawy. Zbocza są nasłonecznione.

R7fzwjZICHVci

Zdjęcie przedstawia pole ryżu. Ryż rośnie rzędami, w wodzie. Przypomina trawę.

Rolnictwo rynkowe

Typ ten cechuje się wysokim stopniem mechanizacji, chemizacji i nawadniania. Może mieć charakter ekstensywny lub intensywny. Stosuje się w nim płodozmianpłodozmianpłodozmian. Wyróżnia się kilka jego podtypów.

Rolnictwo ogrodnicze jest nastawione na intensywną uprawę roślinną: zbożową (pszenicy i kukurydzy), warzywną (zwłaszcza pomidorów i papryki) oraz owocową (plantacje winorośli, cytrusów, fig i oliwek). Cechuje się dużą intensywnością i towarowością, występuje między innymi w Europie Południowej, na południu USA i Australii.

Cechą charakterystyczną rolnictwa plantacyjnego jest ukierunkowanie na uprawę monokulturowąmonokulturamonokulturową wieloletnich roślin tego samego gatunku. Odznacza się ono wysoką mechanizacją, intensywnością i towarowością. Występuje przede wszystkim w strefie międzyzwrotnikowej.

R1Ec48yoeCAGH

Na zdjęciu jest plantacja herbaty. Herbata rośnie w postaci stosunkowo niskich krzewów. Na plantacji pracują dwie osoby. Na plecach mają zawieszone worki, do których wrzucają zbiory.

Ekstensywny podtyp rolnictwa rynkowego występuje w gospodarstwach wielkoobszarowych o wysokim stopniu mechanizacji, lecz niewielkich kosztach w przeliczeniu na hektar użytków rolnych. Występuje tam specjalizacja produkcji z nastawieniem głównie na uprawę soi i zbóż (kukurydzy, pszenicy). Cechuje się wysoką towarowością, niskimi nakładami na chemizację oraz niskimi plonami, związanymi z dużymi zbiorami z nierzadko ogromnych gospodarstw rolnych. Gospodarstwa o ekstensywnym sposobie gospodarowania mogą być także nastawione na chów zwierząt (zwany ranczerstwemranczerstworanczerstwem) – głównie bydła mlecznego i mięsnego oraz owiec.

Podtyp ten charakterystyczny jest dla mniej zaludnionych obszarów: kontynentu Ameryki Południowej, Rosji i Europy Wschodniej, Australii i Nowej Zelandii oraz RPA.

R17GLxqyDjaL2

Zdjęcie przedstawia pole, na którym rośnie kukurydza. Pole jest rozległe. Kukurydza jest zielona. W tle są zabudowania gospodarstwa.

Natomiast intensywny podtyp tego rodzaju rolnictwa występuje na gęsto zaludnionych obszarach Europy Zachodniej i innych wysoko rozwiniętych krajów pozaeuropejskich. Odznacza się wysoką chemizacją, mechanizacją i automatyzacją, niską pracochłonnością, wykorzystywaniem nowych odmian roślin, krzyżowaniem zwierząt i modyfikacjami genetycznymi. W efekcie sprzyja to wysokiej towarowości. Wiele takich gospodarstw, szczególnie w Wielkiej Brytanii i Irlandii (ze względu na dużą powierzchnię trawiastą), prowadzi kierunek zwierzęcy (mięsny lub mleczny). Inne z nich prowadzą zarówno produkcję roślinną, jak i zwierzęcą (kierunek mieszany). W Europie Północnej i Środkowej na mniej korzystnych rolniczo obszarach uprawia się żyto i ziemniaki, a na bardziej korzystnych – pszenicę i buraki cukrowe. W Europie Południowej dominuje zaś kierunek pszenno‑kukurydziany. Jeżeli chodzi o produkcję zwierzęcą, najczęściej spotkać można chów trzody chlewnej i bydła.

RlEtzFRRQwUJB

Zdjęcie przedstawia pole z redlinami - to wały ziemi pomiędzy dwiema bruzdami. Na polu nic nie rośnie. W tle są drzewa i kolejne pola.

Rolnictwo uspołecznione

Występowało niegdyś w krajach socjalistycznych i odznaczało się państwową lub spółdzielczą formą własności, wysokim poziomem towarowości i mechanizacji, lecz bardzo niską efektywnością. Współcześnie jest charakterystyczne dla Białorusi, Chin, Mongolii, Kuby i Korei Północnej.

RbQ7WNVf1FBVD

Zdjęcie przedstawia długi budynek gospodarczy. Ma małe okna, spadzisty dach. Wokół budynku rośnie pole ze zbożem.

Rolnictwo bywa dzielone także pod względem wielkości ponoszonej pracy ludzkiej i kapitału. Typ, w którym występują bardzo duże nakłady siły roboczej i jednocześnie niskie nakłady kapitału, określany jest jako pracochłonny. Przeciwnymi cechami odznacza się typ kapitałochłonny.

Występujące obecnie sposoby gospodarowania rolniczego są wynikiem coraz większego postępu zachodzącego w czasie. Pierwszym z nich był system żarowo‑odłogowy. Jeszcze w czasach starożytnych na Bliskim Wschodzie i w Europie Południowej został on zastąpiony przez dwupolówkę, natomiast w średniowieczu niektóre obszary dzisiejszej Europy przeszły od razu od systemu żarowo‑odłogowego do trójpolówki. Już wtedy zauważono potrzebę „odpoczynku” fragmentu ziemi i zastosowania określonych zabiegów agrotechnicznych, wpływających na poprawę jej jakości w kolejnym roku. Ten średniowieczny system był powszechny na naszym kontynencie do początku XX wieku, a w Polsce (konkretnie na północnym wschodzie) był stosowany jeszcze w latach 60. XX wieku.

We Francji w XVIII i XIX w. trójpolówkę zamieniano coraz częściej na płodozmian, który jest obecnie stosowany praktycznie na całym świecie. Postępowi temu sprzyjały wówczas: intensywny rozwój przemysłu, technologii i stosowanie nowych – jak na tamte czasy – metod przeciwdziałania szkodnikom i chorobom roślin. Obecnie w różnych częściach naszej planety można spotkać wiele typów rolnictwa – od pierwotnego (który wiele społeczności porzuciło już w starożytności, ale nadal jest wykorzystywany na obszarach, na których ciężko uprawiać ziemię lub w regionach biedniejszych, takich jak Afryka), przez tradycyjne wykorzystywane w rejonach świata rozwijających się i przechodzących transformację, aż po uspołecznione i rynkowe.

Słownik