Falowanie

Falowanie jest najłatwiej dostrzegalnym przejawem ruchu wody w zbiorniku. Odbywa się pod wpływem wiatru, którego prędkość jest spowalniana przy powierzchni lustra wody wskutek tarcia, co z kolei powoduje lokalne różnice ciśnienia. Ich skutkiem jest powstawanie nierówności lustra wody, czyli fal.

W obrębie pojedynczej fali ruch wody odbywa się po kołowej lub zdeformowanej orbicie, a obserwowane zjawisko „przemieszczania się” fali jest odzwierciedleniem przenoszenia momentu pędu. Falowanie może być opisane kilkoma parametrami, z których do najważniejszych należą:

• długość fali, czyli odległość pomiędzy sąsiednimi grzbietami;

• wysokość fali, czyli różnica wysokości między grzbietem a doliną;

• stromość fali, czyli stosunek wysokości do długości;

• prędkość fali, czyli tempo przemieszczania się grzbietu;

• okres fali, czyli czas, w którym cząstka wody biorąca udział w ruchu falowym wykona pełne okrążenie po swojej orbicie.

Na stromych wybrzeżach skalnych uderzanie fal o brzeg powoduje jego kruszenie wskutek rozsadzającej działalności wody dostającej się w szczeliny skalne. Dochodzi przy tym do zjawiska kawitacji, a więc uwięzienia poduszki powietrznej pomiędzy falą a powierzchnią brzegu. Jej rozerwanie wyzwala dodatkową energię, która powoduje niszczenie skał. Znaczny potencjał energetyczny fal pozwala im na przenoszenie fragmentów skalnych, które uderzają w brzeg, osłabiając w ten sposób wytrzymałość podłoża. Jeśli miotane odłamki są twardsze niż skała, z której zbudowany jest brzeg  (np. kwarcytowe otoczaki uderzające w klify z miękkich piaskowców), wtedy destrukcja brzegu zachodzi szczególnie intensywne. Przy mniejszej energii odłamki skalne są przesuwane po podłożu i powodują jego ścieranie, którego efektywność będzie także zależała od różnic wytrzymałości na ścieranie pomiędzy otoczakiem a podłożem.

Prądy przybrzeżne

Prądy odgrywają znaczącą rolę w transporcie materiału skalnego wzdłuż wybrzeża oraz prostopadle do niego – są to prąd rozrywający (strugowy) oraz prąd porywający. Razem tworzą one komórki cyrkulacyjne, w których odbywa się krążenie wody i materiału skalnego budującego plażę i dno morskie w strefie brzegowej.

Pływy

Regularne wahania poziomu morza wywołane oddziaływaniem grawitacyjnym Ziemi z Księżycem i Słońcem nazywane są pływami. Względny ruch tych trzech ciał niebieskich powoduje, że w danym miejscu dwukrotnie w ciągu doby księżycowej (trwającej 24 godz. i 48 minut) występuje podniesienie się poziomu morza.

Pływy powodują erozjęerozjaerozję. Przypływ w wąskich estuariach może powodować powstanie fali pływowej, która przemieszcza się w kierunku brzegu z prędkością do 30 km na godzinę. Podobnie silne prądy tworzą się podczas odpływu. Oddziałują one niszcząco na podłoże, pogłębiając kanały pływowe. Fale pływowe wędrują także w górę dolin rzecznych, na odległość przekraczającą nawet 100 km, a ich wysokość może wynosić kilka metrów (np. Zatoka Fundy – Kanada). Ich obecność w znaczący sposób zmienia przebieg procesów fluwialnych.

Pływy na Bałtyku są niemal niewidoczne. Przyczyną tego jest brak szerokiego połączenia z oceanem, mała masa wody w morzu znacznie płytszym i mniejszym niż ocean. W obszarze południowego Bałtyku, gdzie głębokość nie przekracza 100 metrów, poziom wody podczas przypływu podnosi się zaledwie o centymetr.

Zmiany poziomu morza

Poziom wód nie jest stały, ale podlega długo- i krótkookresowym zmianom o różnej amplitudzie. Wahania te wpływają nie tylko na rozwój rzeźby wybrzeży, ale także na ewolucję przybrzeżnych części lądów. Efektem wzrostu poziomu morza jest transgresja, czyli przesuwanie się linii brzegowej w kierunku lądu i zalewanie najniżej położonych obszarów. Jej przeciwieństwem jest regresja – wówczas linia brzegowa przesuwa się w kierunku morza, a powierzchnia lądu powiększa się. Dowodem zmian poziomu morza w przeszłości są formy rzeźby litoralnej znajdujące się w głębi lądu i powyżej zasięgu współczesnego oddziaływania falowania i prądów, a także reliktowe osady środowiska litoralnego. O obniżeniu poziomu morza w przeszłości świadczą zatopione formy brzegowe: klify, platformy przybrzeżne i plaże.

Zmiany poziomu morza mogą wynikać z dwóch przyczyn:

• podniesienia lub obniżenia się poziomu morza w oceanie światowym, które mają charakter globalny, gdyż poszczególne fragmenty oceanu światowego funkcjonują jako naczynia połączone;

• podniesienia lub obniżenia się lądu, co jest zjawiskiem o charakterze lokalnym lub regionalnym, wynikającym z tendencji tektonicznych danego obszaru.

W wyniku działania tych czynników powstało kilka typów wybrzeży wysokich:

• wybrzeża klifowe – są to wybrzeża pochodzenia morskiego (talasogeniczne), to znaczy ukształtowane przez procesy falowania i pływów;

• wybrzeża limanowe – wybrzeża pochodzenia rzecznego (potamogeniczne);

• fiordowe, fierdowe, szkierowe – są to wybrzeża zstępujące (zanurzające się), ukształtowane przez wcześniejszą działalność lodowcową;

• riasowe, dalmatyńskie – ukształtowane przez procesy tektoniczne i subarealne (tektogeniczne).

RjZZtlqAuF5gG

Na fotografii ostry cypel wysunięty w morze pokryty zieloną roślinnością. Ma wysokie, strome, skaliste brzegi. Wyższa jego część kończy się ostrym wzniesieniem, poniżej kolejna półka skalna, na krańcu której znajduje się latarnia morska.

R54hW5cbrimxv

Na zdjęciu przedstawiono widok Fiordland National Park w Nowej Zelandii. W centralnej części zdjęcia jest widoczne niebieskie lustro wody z niewielkim statkiem. Lustro to z obu stron otaczają fiordy. Są to prawie pionowe ściany porośnięte zieloną roślinnością. W tle góry. Nad skałami widać niebieskie, pogodne niebo wraz z białymi chmurami.

R1c9igECOcZyw

Na zdjęciu przedstawiono Tory Channel w Nowej Zelandii, który jest przykładem wybrzeża riasowego. Jest to zdjęcie z góry z lotu ptaka. Na pierwszym planie widoczne są liczne wyspy oraz cieśniny wodne pomiędzy nimi. Wyspy są porośnięte głównie bujną roślinnością, Na dalszym planie wyspy się kończą zaczyna się tam pełne morze, które kończy linią horyzontu.

Słownik