Alternatywne metody rozwiązywania sporów

Pod pojęciem alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ang. ADR – alternative dispute resolution) rozumiemy wszystkie możliwości postępowania w sporze. Głównym ich założeniem jest pozasądowe rozwiązywanie konfliktów, to znaczy takie, do którego nie angażujemy sądu. W postępowaniu sądowym spory są rozstrzygane przez sąd, a przy zastosowaniu alternatywnych metod ich rozwiązywania strony mają duży wpływ na ostateczny kształt swoich relacji. Istnieje wiele alternatywnych metod rozwiązywania sporów, a do najważniejszych zaliczamy arbitraż i mediację.

Arbitraż

Arbitraż to polubowne, pozasądowe rozwiązywaniu sporów. Polega na rozstrzyganiu spraw cywilnych (głównie gospodarczych) przez specjalnie do tego powołane osoby (arbitrów), według określonych zasad proceduralnych i materialnych. Zasada arbitrażu jest taka, że strony postępowania mają bezpośredni lub pośredni wpływ na wybór arbitrów, a także na sposób rozstrzygania sporów.

Zalety arbitrażu

Arbitraż w postępowaniu cywilnym

Wybór arbitrażu przez strony jako sposobu rozwiązania sporu jest całkowicie dobrowolny. W tej procedurze spór rozstrzyga osoba trzecia wybrana przez strony konfliktu (możliwe jest również wyrażenie przez strony zgody na arbitra zaproponowanego przez podmiot zewnętrzny). Strony sporu mają ograniczoną możliwość wpływu na zasady i końcowy efekt orzekania. W arbitrażu rola arbitra jest zbliżona do roli sędziego, ponieważ po wysłuchaniu stron jego zadaniem jest wygłoszenie własnej opinii.

Arbitraż to sąd polubowny, definiowany też jako niepaństwowy, który został powołany na mocy woli stron, a wydany przez niego wyrok ma moc wyroku sądu państwowego. Sąd państwowy jest uprawniony jedynie do kontroli zgodności wydanego w ten sposób wyroku z prawem i zasadami współżycia społecznego.

Podstawą działania sądu arbitrażowego jest zapis na sąd polubownyzapis na sąd polubownyzapis na sąd polubowny – strony mogą go uczynić zarówno przed powstaniem sporu, jak i po jego rozpoczęciu. Wskazują wówczas przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć. Za porozumieniem strony mogą wskazać zasady, na jakich sąd polubowny ma się oprzeć przy orzekaniu, np. określone reguły czy zasady słuszności. Przyjmuje się nieograniczoność czasową autonomii stron, co oznacza, że mogą one w każdym czasie zmienić zasady prowadzenia arbitrażu. Sąd polubowny może być niestały, tj. taki, który nie ma osobnej siedziby i jest rozwiązywany po wydaniu wyroku, albo stały sąd arbitrażowy.

Największym stałym sądem polubownym jest Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie. W Polsce funkcjonuje około pięćdziesięciu stałych sądów arbitrażowych, które prowadzą listy własnych arbitrów.

R1W1aiSSr9fy5

Zdjęcie przedstawia stół, na którym leżą kartki papieru. Nad stołem znajdują się dłonie mężczyzny i kobiety. Mężczyzna trzyma w dłoniach długopis, kobieta trzyma długopis i kartkę.

Mediacja

Mediacja jest to próba doprowadzenia do ugodowego, satysfakcjonującego obie strony rozwiązania sporu dzięki dobrowolnym rozmowom prowadzonym w obecności osoby trzeciej, czyli neutralnego i bezstronnego mediatora, który wspiera przebieg negocjacji, łagodzi napięcia i pomaga osiągnąć porozumienie. W sprawach karnych mediacja ma na celu naprawienie wyrządzonych pokrzywdzonemu szkód materialnych i moralnych oraz pozwala na wyrażenie jego uczuć, oczekiwań i potrzeb. Sprawcy pozwala przejąć odpowiedzialność za skutki przestępstwa i naprawić wyrządzone krzywdy. Sprzyja trwałemu zakończeniu konfliktu lub jego złagodzeniu.

Zasady mediacji

Mediacja jest prowadzona na określonych zasadach.

Zalety mediacji

Mediacja ma liczne zalety, m.in.:

• zapewnia stronom możliwość decydowania o jej ostatecznym wyniku;

• zwiększa prawdopodobieństwo trwałego zażegnania konfliktu;

• pozwala wypracować stronom rozwiązania problemu dostosowane do ich potrzeb i oczekiwań;

• zapewnia równorzędną pozycję skonfliktowanych stron;

• pozwala spojrzeć na spór z innej perspektywy;

• zaspokaja potrzebę opowiedzenia o swoich krzywdach;

• zapewnia większą skuteczność realizowania porozumień, ponieważ strony, które same je wypracowały, czują się także odpowiedzialne za ich wykonanie;

• przyczynia się do skrócenia czasu postępowania sądowego;

• przyczynia się do zmniejszenia kosztów postępowania sądowego.

Mediacja cywilna

Zastosowanie mediacji jest możliwe we wszystkich sprawach cywilnych, w których prawo dopuszcza zawarcie ugody. Przedmiotem mediacji mogą być między innymi sprawy o:

• niewykonanie albo rozwiązanie umowy;

• zapłatę;

• rozwód;

• podział majątku;

• zachowek;

• podział spadku;

• rozwiązanie sporów sąsiedzkich.

Jak sprawa trafia do mediatora

Mediacja może być prowadzona pozasądowo (tj. przed wniesieniem sprawy do sądu) lub na podstawie postanowienia sądu (po wszczęciu postępowania). Warunkiem jej prowadzenia jest zgoda stron. Każda z nich może złożyć wniosek o przeprowadzenie mediacji na wszystkich etapach postępowania sądowego.

Wybór mediatora

Mediator może zostać wybrany przez strony albo też wyznaczony przez sąd.

Przebieg mediacji

Gdy mediator otrzyma postanowienie sądu, kontaktuje się ze stronami, ustala termin i miejsce spotkania. Wyjaśnia zasady i cele mediacji, pyta też, czy strony się na nią zgadzają. Mediacja polega na rozmowie stron w obecności mediatora. Może on także indywidualnie rozmawiać z każdą z nich. Strony mogą zrezygnować z mediacji na wszystkich etapach postępowania. Mediacja jest poufna; mediator nie może udostępniać informacji z jej przebiegu innym osobom. Protokół z postępowania nie zawiera ocen ani stanowisk stron. Mediator nie może być świadkiem faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem postępowania, chyba że zostanie zwolniony przez strony z obowiązku zachowania tajemnicy.

Sposób zakończenia mediacji

Mediację może zakończyć ugoda podpisana przez strony. Jeżeli została zawarta przed mediatorem, zamieszcza się ją w protokole lub do niego załącza. Mediacja ze skierowania sądu lub pozasądowa i wystąpienie przez stronę do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem kończy się złożeniem przez niego protokołu w sądzie. Zatwierdzona przez sąd ugoda ma moc prawną ugody zawartej przed sądem i kończy postępowanie. Sąd nie zatwierdzi ugody, w całości lub części, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa, a także gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności. Jeśli ugoda, której nadano klauzulę wykonalności, nie została wykonana, można skierować jej wykonanie do egzekucji komorniczej. W przypadku braku ugody strony mogą dochodzić swoich praw w postępowaniu sądowym.

Koszty mediacji

Koszty mediacji obciążają strony w równych częściach, chyba że ustalą one inaczej. Strona postępowania mediacyjnego może złożyć na zasadach ogólnych wniosek o zwolnienie od kosztów mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd. Jeśli dojdzie do zawarcia ugody przed rozpoczęciem rozprawy, strona otrzyma zwrot 100% opłaty sądowej, którą zapłaciła. Jeśli do zawarcia ugody przed mediatorem dojdzie później (po rozpoczęciu rozprawy), strona otrzyma zwrot 75% opłaty sądowej. W przypadku mediacji pozasądowej wysokość wynagrodzenia mediatora i zwrot jego wydatków poniesionych w związku z przeprowadzeniem mediacji wynikają z cennika ośrodka mediacyjnego. Strony mogą to też uzgodnić z mediatorem przed rozpoczęciem mediacji.

R1Oz71oQxQZb2

Zdjęcie przedstawia pokój. Na pierwszym planie ukazane jest płaczący, mały chłopiec. Na drugim planie, na kanapie siedzi kobieta i mężczyzna. Rozmawiają ze sobą. Mężczyzna trzyma na kolanach małe dziecko.

Mediacja karna

Mediacja karna może dotyczyć wszystkich przestępstw i przynosi obopólne korzyści pokrzywdzonemu i podejrzanemupodejrzanypodejrzanemu (oskarżonemuoskarżonyoskarżonemu).

Korzyści dla pokrzywdzonego

Mediacja karna pozwala pokrzywdzonemu na dochodzenie swoich praw, wypowiedzenie się o skutkach przestępstwa, wyrażenie emocji, uzyskanie przeprosin, porozumienie się z podejrzanym (oskarżonym) w sprawie naprawienia szkód. Stwarza szansę na szybsze odszkodowanie i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Korzyści dla podejrzanego (oskarżonego)

Mediacja daje podejrzanemu (oskarżonemu) możliwość porozumienia się z pokrzywdzonym o sposobie i terminie naprawienia szkody, zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę i przeproszenia, sprzyja szybszemu zakończeniu postępowania karnego (a w konsekwencji szybszemu zatarciu skazaniazatarcie skazaniazatarciu skazania), pozwala na zmniejszenie kosztów postępowania karnego i stwarza szansę na łagodniejsze potraktowanie przez sąd.

Jak sprawa trafia do mediacji

Sprawa może zostać skierowana do mediacji na etapie postępowania przygotowawczego (z inicjatywy pokrzywdzonego lub podejrzanego albo na wniosek prokuratora lub innego organu prowadzącego to postępowanie) lub po wniesieniu sprawy do sądu (sprawę do mediacji kieruje sąd lub referendarz sądowy). Skierowanie takie jest możliwe tylko za zgodą pokrzywdzonego i podejrzanego (oskarżonego).

Wybór mediatora

W postanowieniu o skierowaniu sprawy do mediacji zostaje wyznaczony zawodowy mediator, a w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach, spoza wykazu prowadzonego w sądzie okręgowym.

Przebieg mediacji

Gdy mediator otrzyma postanowienie o skierowaniu sprawy do mediacji, kontaktuje się ze stronami, wyjaśnia zasady i cel postępowania, informuje o przysługujących im prawach i uzyskuje ich zgodę na udział w mediacji. Jeżeli podejrzany (oskarżony) i pokrzywdzony zgodzą się wziąć udział w mediacji, wybierają sposób jej prowadzenia bezpośredniego (spotkanie) lub pośredniego (bez osobistego kontaktu). W drugim przypadku mediator spotyka się z każdą stroną osobno, przekazując stanowiska i oczekiwania co do porozumienia. Pokrzywdzony i podejrzany (oskarżony) mogą zrezygnować z udziału w mediacji na wszystkich etapach postępowania. Mediacja jest powadzona bezstronnie i poufnie. Pisemne sprawozdanie mediatora z wyników postępowania mediacyjnego nie zawiera ocen ani stanowisk stron. Mediatora nie wolno przesłuchiwać jako świadka na temat faktów, o których dowiedział się od podejrzanego (oskarżonego) lub pokrzywdzonego.

Sposób zakończenia mediacji

Mediacja może się zakończyć wspólną ugodą albo jej brakiem.

Mediator przekazuje organowi, który skierował sprawę do mediacji, pisemne sprawozdanie z wyników postępowania. Do sprawozdania załącza ugodę podpisaną przez podejrzanego (oskarżonego), pokrzywdzonego i mediatora, jeżeli została zawarta. Ugoda taka nie kończy postępowania karnego.

W sprawie z oskarżenia publicznego ugoda zawarta przed mediatorem jest dokumentem zawierającym zgodne deklaracje stron o zakończeniu sprawy. Nie ma ona mocy prawnej, dlatego też musi zostać wydany wyrok. Sąd bierze pod uwagę treść ugody mediacyjnej przy rozstrzygnięciu sprawy, co może skutkować dla sprawcy:

• uwzględnieniem wniosku oskarżonego o dobrowolne poddanie się karze;

• uznaniem faktu zawarcia ugody jako okoliczności łagodzącej przy wymiarze kary;

• nadzwyczajnym złagodzeniem kary, odstąpieniem od jej wymierzenia, a nawet od obligatoryjnego orzeczenia środka karnego we wskazanych w ustawie przypadkach.

W sprawie z oskarżenia prywatnegosprawy z oskarżenia prywatnegosprawie z oskarżenia prywatnego mediacja może być alternatywą obowiązkowego posiedzenia pojednawczego prowadzonego przez sąd przed rozprawą główną.

Koszty mediacji

Koszty mediacji karnej (wynagrodzenie mediatora i zwrot wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji) ponosi Skarb Państwa.

R18LX9CgHegXL

Zdjęcie przedstawia ulicę pełną samochodów. Na pierwszym planie stoi amerykański policjant. Jest odwrócony bokiem do widza. Policjant przygląda się dwójce policjantów, którzy prowadzą kobietę.

Mediacja administracyjna

Mediacja w postępowaniu administracyjnym jest alternatywnym sposobem wyjaśnienia i rozważenia okoliczności faktycznych i prawnych konkretnej sprawy i dokonania ustaleń dotyczących jej załatwienia, przy udziale mediatora. Nie polega ona na ugodowym rozwiązaniu sporu przez wzajemne ustępstwa stron, jak w przypadku mediacji cywilnej. W postępowaniu administracyjnym mediacja ma służyć wypracowaniu rozwiązania sprawy administracyjnej. Istota mediacji w tym postępowaniu nie dotyczy sporu między organem administracji publicznej a stroną, ale wyważenia interesu społecznego i słusznego interesu obywateli.

Zakres spraw

Mediacja w postępowaniu administracyjnym może być prowadzona w każdej sprawie, musi jednak na to pozwalać ich charakter. Mogą to być m.in. sprawy, w których:

• strony mają przeciwstawne (sporne) interesy;

• występuje konflikt interesu społecznego z indywidualnym interesem strony;

• występuje wiele stron;

• istnieją trudności z efektywną komunikacją ze stroną lub stronami;

• może być zawarta ugoda administracyjna;

• organ spodziewa się decyzji na niekorzyść adresata i przewiduje wniesienie odwołania.

Przebieg

Z propozycją przeprowadzenia mediacji administracyjnej może wystąpić:

• organ administracji publicznej;

• strona.

Uczestnikami mediacji w postępowaniu administracyjnym mogą być:

• organ administracji publicznej prowadzący postępowanie i strona lub strony tego postępowania;

• strony postępowania.

Mediacja administracyjna może być prowadzona w dwóch modelach. W pierwszym w mediacji bierze udział organ administracji publicznej. W drugim organ ten nie uczestniczy i nie ma wpływu na treść ustaleń stron. W drugim modelu strony mogą uzgodnić treść ugody administracyjnej. Organ administracji publicznej ocenia ustalenia dokonane przez strony. Z przebiegu mediacji administracyjnej sporządzany jest protokół włączany do akt sprawy. Mediację administracyjną, w której uczestniczy organ administracji publicznej, może prowadzić mediator wpisany na listę stałych mediatorów lub do wykazu instytucji i osób uprawnionych do prowadzenia postępowania mediacyjnego, prowadzonych przez prezesów sądów okręgowych, lub listę prowadzoną przez organizację pozarządową albo uczelnię. W mediacji administracyjnej, w której uczestniczą wyłącznie strony, mediatorem może być także osoba wybrana spoza tych list. Mediatora mogą wskazać uczestnicy mediacji, a gdy go nie wybiorą, wskazuje go organ administracji publicznej, który skierował sprawę do mediacji.

Koszty

Mediatorowi przysługuje prawo do wynagrodzenia i zwrotu poniesionych wydatków. Koszty mediacji administracyjnej stanowią koszty postępowania administracyjnego i są pokrywane przez organ administracji publicznej. Wyjątkiem są sprawy, w których strony mogą zawrzeć ugodę. Wtedy koszty ponoszą strony w równych częściach, chyba że umówią się inaczej.

Oprócz ogólnego postępowania administracyjnego mediację stosuje się w postępowaniu sądowo‑administracyjnym.

Słownik