Talenty literackie Stanisława Barańczaka

R1CzIN1FzM0OV1

Zdjęcie przedstawia fragment muralu. Znajduje się na nim postać dojrzałego, brodatego mężczyzny w okularach. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i spodnie. Prawą rękę trzyma w kieszeni spodni. Lewą dłonią puszcza papierowy samolocik. Na kartce, z której zrobiony jest samolocik, znajduje się tekst.

Stanisław Barańczak (1946‑2014) to autor bardzo różnych gatunkowo i tematycznie utworów. Już same niektóre jego tomy poetyckie różniły się od siebie diametralnie pod względem podejmowanej problematyki. I tu można bez trudu wykazać zdecydowane różnice między wczesnymi tomami o charakterze politycznym np. Korekta twarzy (1968) lub Ja wiem, że to niesłuszne (1977) a opublikowanym już po emigracji pisarza do Stanów Zjednoczonych metafizycznym zbiorem Widokówka z tego świata i inne rymy z lat 1986‑1988 (1988). Stanisław Barańczak pisał także eseje krytycznoliterackie, jak np. Etyka i poetyka (1979) Tablica z Macondo (1990). Był tłumaczem (Miłość jest wszystkim, co istnieje: 300 najsławniejszych angielskich i amerykańskich wierszy miłosnych: Antologia, 1992) i teoretykiem sztuki translatorskiejtranslatorstwosztuki translatorskiej (Ocalone w tłumaczeniu, 1992). Ale to, co było szczególne w twórczości profesora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, a potem wydziału slawistyki Uniwersytetu Harvarda, to jego zamiłowanie do ironiiironiaironii i humoru, które obecne były praktycznie w każdej odmianie jego działalności literackiej.

Teoria śmiechu według Stanisława Barańczaka

Stanisław Barańczak jako pisarz i człowiek należał w trudnych historycznie czasach (komunizm w Polsce, w tym stan wojennystan wojennystan wojenny) do opozycji demokratycznejopozycja demokratycznaopozycji demokratycznej. Dlaczego nawet wówczas, w tak dramatycznym okresie, bawił się słowem, wydobywając z niego satyrycznesatyrasatyryczne walory? Polski filozof Leszek Kołakowski,Leszek KołakowskiLeszek Kołakowski, wyjaśnił taką skłonność instynktem samozachowawczym:

ROElDelS0FqjA1

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę. Mężczyzna ma owalną twarz, jest lekko łysiejący, krótko ostrzyżony. Nosi okrągłe okulary. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Pamiętać należy, że wczesne teksty humorystyczne Stanisława Barańczaka powstały w czasie, gdy owa wrogość była wyznaczana politycznie, a w konsekwencji jej systemu, także totalitarnie. Jednym z takich przykładów są pamfletypamfletpamflety Barańczaka zebrane w zbiorze Książki najgorsze (1981), które pisał w okresie PRL‑u pod pseudonimem Feliks Trzymałko i Szczęsny Dzierżankiewicz (będącym aluzją do postaci Feliksa DzierżyńskiegoFeliks DzierżyńskiFeliksa Dzierżyńskiego). Tytuł tomu odnosi się do rubryki, którą w okresie międzywojnia prowadził Antoni Słonimski w „Wiadomościach Literackich”. W prześmiewczych tekstach recenzujących twórczość z głównego obiegu wydawniczego (były to zazwyczaj kryminały o bardzo niskiej jakości literackiej, z licznymi błędami stylistycznymi i logicznymi) Barańczak nie tylko dawał upust swojemu poczuciu humoru, ale także w nieoczywisty sposób sprzeciwiał się polityce kulturalnej, a w tym brakowi dostępu do wysokiej jakości literatury. Kompromitował w ten sposób produkcję tzw. „grafomanii z pieczątką państwową”grafomania z pieczątką państwową„grafomanii z pieczątką państwową”. Sam Barańczak tłumaczył, że śmiech jest niezwykle istotnym narzędziem w czasie totalitarnego zniewolenia:

Wypowiadając się o dziele, tak naprawdę wypowiadał się na temat instytucjonalny. Skoro w przypadku pamfletów Barańczaka wybór padł na PRL‑owską grafomanię,
nie trudno o wyrok w sprawie instytucji, która to zjawisko powołała do życia.

Poliględźby, liberyki, turystychy...

R1EcwjeoYbnLl1

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest prawy półprofil mężczyzny. Jego włosy są rzadkie, krótkie, zaczesane do góry. Mężczyzna ma pociągłą twarz ze zmarszczkami. Ma głęboko osadzone oczy. Jego nos jest wydatny. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Na osobną uwagę zasługują utwory Stanisława Barańczaka, które pozbawione są już kontekstu politycznego, a stanowią czystą zabawę słowem i humorem. Do tej grupy należą teksty zebrane w tomie: Pegaz zdębiał. Poezja nonsensu a życie codzienne: wprowadzenie w prywatną teorię gatunku (1995), będącym tytułową i kompozycyjną aluzją do dzieła Juliana Tuwima Pegaz dęba [Czyli Panoptikum poetyckie] (1950). Między publikacjami istnieją jednak pewne różnice, o których pisze Barańczak we wstępie swojej książki:

Bawiąc się słowem, grą słów, wykorzystując także swoje lingwistycznepoezja lingwistycznalingwistyczne doświadczenie, Barańczak wymyślił nowe humorystyczne formy literackie. Stworzył nowe gatunki, które już na poziomie nazwy, będącej neologizmemneologizmneologizmem, mogą budzić śmiech: mankamęty, bezecenzje, idiomatoły i inne. Pisał też limerykilimeryklimeryki, które sam nazywał liberykami (na cześć Antoniego LiberyAntoni LiberaAntoniego Libery). W ramach zabawy słowem pisał także tematyczne tomy poezji niepoważnej, jak np. Biografioły (1991) czy Zwierzęca Zajadłość. Z zapisków zniechęconego zoologa (1991) i jego kontynuacja: Zupełne zezwięrzęcenie. (1993).

Słownik