Aleksandra Podgórniak Realizm magiczny jako strategia postkolonialna

Gatunek literacki zwany realizmem magicznym od dłuższego czasu budzi kontrowersje wśród badaczy literatury zarówno
pod względem teoretycznym, jak i historycznym. Jedni określają ten termin jako tautologię i pleonazm (Emir R. Monegal), dla innych – jak Wendy В. Farris – realizm magiczny to „druga młodość powieści”. Pomimo iż przyjęło się traktować realizm magiczny jako zjawisko literackie zapoczątkowane w latach sześćdziesiątych przez pisarzy iberoamerykańskich, jego początki (przynajmniej nominalnie) sięgają do lat międzywojennych. Termin został użyty po raz pierwszy w kontekście malarstwa przez niemieckiego historyka sztuki Franza Roha w książce Nach Expressionismus. Magischer Realismus. Probleme der neuesten Europäischen Malerei (wyd. 1927). W kontekście literackim fundamentalne znaczenie miał esej Angela Flores Magical Realism In Spanish American Fiction (1955), w którym po raz pierwszy podjęto próbę zdefiniowania tego zjawiska literackiego. Pomimo pozornej jasności tego terminu, wielu krytyków uważa, że jest on zbyt ogólnikowy, przede wszystkim za sprawą niejasnego przymiotnika „magiczny”. Stąd wielość definicji, które niejednokrotnie pozostają w sprzeczności z sobą. Jeśli dla jednych „magiczność” polega na specyficznym postrzeganiu rzeczywistości, dla innych jest to tylko i wyłącznie sposób narracji. (...) przytoczmy definicję, którą Akademia Szwedzka uzasadniła przyznanie nagrody Nobla Marquezowi, podkreślając, że w jego powieściach „elementy fantastyczne i realistyczne łączą się w złożony świat poezji, odbijającej życie i konflikty całego kontynentu.” Podążając tym tropem, większość krytyki definiuje ten prąd w powieści jako narrację, w której to, co nadprzyrodzone i tajemnicze, nie jest przeciwstawione światu doświadczenia codziennego jako osobna sfera rzeczywistości, lecz stanowi jego integralną część składową.
Steven Slemon zauważył, że realizm magiczny wydaje się pojawiać najczęściej w kulturach usytuowanych na peryferiach dominujących tradycji literackich. Ponieważ, z definicji, realizm magiczny zakłada wzajemne ścieranie się kultur, światów – realnego i magicznego, literatura postkolonialna okazała się być żyzną glebą dla tego rodzaju twórczości. Propagując wielokulturowość, realizm magiczny – zdaniem niektórych krytyków – stanowi ważne odgałęzienie literackiego postmodernizmu. W latach osiemdziesiątych realizm magiczny stał się najmodniejszym i najczęściej przywoływanym przez światową krytykę literacką określeniem. Jednakże w 1992 roku magazyn „GQ” obwieścił, że termin „realizm magiczny” wyszedł z mody i nie wypada go używać w kręgach intelektualistów. Okazuje się jednak, że ten arbitralny sąd nie przekonał wielu, gdyż zjawisko, o którym mowa, nieustannie jest przedmiotem sporów, dysput, polemik i konferencji literackich.

xx Źródło: Aleksandra Podgórniak, Realizm magiczny jako strategia postkolonialna, „ER(R)GO. Teoria–Literatura–Kultura” 2004, nr 1 (8), s. 189–190.

Małgorzata Gaszyńska-Magiera Po latach o boomie. Wokół serii „Proza iberoamerykańska”

[...] obecność prozy iberoamerykańskiej w Polsce u schyłku epoki realnego socjalizmu stała się istotnym czynnikiem współtworzącym kulturę literacką lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Wśród najgłośniejszych i jednocześnie najważniejszych z tej perspektywy twórców pochodzących z Ameryki Łacińskiej zostali wymienieni: Jorge Luis Borges, Julio Cortázar, Alejo Carpentier, Mario Vargasa Llosa, Gabriel García Márquez, José Lezama Lima, a także José Donoso, Ernesto Sábato i Carlos Fuentes.
Popularność tej literatury okazała się czymś więcej niż przelotną modą. Z jednej strony wyraźnie zmodyfikowała gusty i poszerzyła kompetencję literacką polskich czytelników, którzy zetknęli się z poetyką dzieła otwartego i w konsekwencji zaakceptowali odejście od dotychczas dominującej tradycyjnej, realistycznej formy powieści. Wzrosły ponadto ich wymagania wobec tego gatunku: zaczęto bowiem znów postrzegać powieść nie tylko jako formę mniej lub bardziej wyrafinowanej rozrywki intelektualnej, ale przede wszystkim jako sposób wypowiadania się o sprawach istotnych.
Siła oddziaływania utworów pisarzy latynoamerykańskich była tak duża, że „kto przeczytał te utwory, był odtąd dozgonnie poróżniony z wszelką literacką mizerią, pretensjonalnością, nieistotnością”.
Z drugiej strony znajomość prozy iberoamerykańskiej wywarła piętno na twórczości pokolenia pisarzy polskich debiutujących
na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Jarosław Klejnocki i Jerzy Sosnowski zauważają tutaj „ślady lektur modnych, czytanych i nagłaśnianych w Polsce w latach
1979–1985, tj. mniej więcej w okresie nauki licealnej czy szerzej – w okresie dorastania”. Obok powieści Johna Fowlesa, Johna Bartha i Josepha Hellera, takie ślady miały zostawić także utwory Cortázara, Borgesa, Garcíi Márqueza. I tak tytułowy Prawiek z powieści Olgi Tokarczuk recenzenci porównywali z Márquezowskim Macondo. O książkach Izabeli Filipiak pisano, że autorka posługuje się konwencją realizmu magicznego. Polecając zbiór opowiadań Pawła Huellego, wydawca cytował wypowiedź Jana Kotta: W Czasie przeprowadzki Huellego są zawsze dwa dna i dlatego jego realizm nazywano magicznym”.
Można zatem przyjąć, że zjawisko zwane boomem literatury iberoamerykańskiej miało istotny wpływ na przemiany, jakim uległa zarówno polska proza, jak i świadomość czytelnicza w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia.

x Źródło: Małgorzata Gaszyńska-Magiera, Po latach o boomie. Wokół serii „Proza iberoamerykańska”, „Przekładaniec” 2010, nr 21, s. 196–197.