Punkt wyjścia fenomenologii

RShCMHr3lFytO1

Obraz przedstawia młodą kobietę, która przygląda się swojemu odbiciu w lustrze. Kobieta siedzi, ubrana jest w czarne, rozłożyste kimono z kilkoma kwiatami. Ma upięte, czarne włosy z kokardą.

Punktem wyjścia Husserla jest krytyka psychologizmupsychologizmpsychologizmu oraz wszelkich tendencji subiektywistycznychsubiektywizmsubiektywistycznych w teorii poznania. Poznanie nie może zależeć od podmiotu, powinno być wręcz wolne od wszelkiego kontekstu. Myśl Husserla nie ma wiele wspólnego z idealizmemidealizmidealizmem dialektycznym, jednak pomysł Hegla twierdzącego, że poznając sens przedmiotów, podmiot napotyka w nim sam siebie, może przydać się do zrozumienia podstawowych rozstrzygnięć, które leżą u podstaw fenomenologii.

Zarazem jednak Husserl odrzuca realizmrealizmrealizm. Uznaje bowiem, idąc tropem sceptycyzmu metodycznego Kartezjusza, że w sposób pewny i oczywisty dane są nam tylko zjawiska, czyli to, co zjawia się w świadomości. Idea Husserla jest więc następująca: badajmy sens przedmiotów, ale nie jako coś, co obiektywnieobiektywizmobiektywnie im przynależy, lecz jako coś ustanowionego przez świadomość. Nie pytajmy jednak, jak dany przedmiot jawi się tobie lub mnie, ale jak zjawia się w ogóle, jako on sam – jak musi się zjawiać każdemu. Zobaczmy, na czym miałoby polegać takie fenomenologiczne badanie.

Zjawianie się przedmiotów

Czym są przedmioty? Podanie przykładów – krzesło, człowiek, dom – nie powinno nastręczać trudności. Wiemy o przedmiotach, jak wyjaśnia Husserl, ponieważ pojawiają się w naszej świadomości. Jak to się jednak dzieje, że jawią się nam właśnie w takiej postaci: jako krzesła, ludzie, domy albo zdarzenia?

Zastanówmy się najpierw, w jaki sposób przedmioty są nam w ogóle dane. Trzeba zauważyć, że łączą się one z pewnymi świadomymi czynnościami. Możemy widzieć człowieka, dotykać stołu, wspominać przyjaciela, myśleć o sprawiedliwości. Przedmioty są nam zawsze dane w aktach świadomości. Świadomość nie jest zaś zamknięta w sobie, oddzielona od świata przedmiotowego, lecz intencjonalnaintencjonalnośćintencjonalna – nakierowana na konkretne przedmioty.

Przedmiot, który zjawia się w świadomości, nie jest więc przedmiotem empirycznym, ponieważ takie przedmioty – istniejące poza świadomością – nie mają dla nas żadnego sensu. W świadomości zjawia się natomiast przedmiot posiadający dla nas pewien określony sens, czyli fenomenfenomenfenomen.

Według Husserla sens ten jest ustanowiony przez apriorycznyapriorycznyaprioryczny akt świadomości. Inaczej mówiąc, świadomość jest pierwotnym warunkiem możliwości wszelkiego zjawiania się. Abym dostrzegł krzesło, musi być ono dla mnie czymś sensownym – przedmiotem do siedzenia. Sens nie pochodzi zaś od samych rzeczy, nie jest rekonstruowany przez świadomość, lecz odwrotnie – to właśnie świadomość go ustanawia. Oznacza to, że jeśli „oślepnę” na wszystkie empiryczne przejawy przedmiotu, w każdym akcie świadomości będę mógł odkryć ów aprioryczny sens.

Redukcja fenomenologiczna

Aby poznać obiektywną prawdę o świecie, należy według Husserla odwrócić uwagę od tego, co nazywamy rzeczami. Okazują się one bowiem tylko produktem końcowym procesu ustanawiania sensu, mającego swoje źródło w czystej świadomości. Poznający podmiot musi zwrócić się ku sobie samemu, czyli ku aktom świadomości i opisać sam aprioryczny sens zjawiających się przedmiotów. Jak jednak dokonać tego zwrotu – przenieść spojrzenie z przedmiotów na ich zjawianie się?

Przede wszystkim wymaga to wzięcia w nawias świata empirycznego (redukcja transcendentalnaredukcja transcendentalnaredukcja transcendentalna). Innymi słowy, zwrócenie się ku czystej świadomości wymaga zawieszenia naszych przeżyć, których doświadczamy jako empirycznie istniejące „ja”, a także naszych przekonań dotyczących rzeczywistości.

RVWfRnKt03cqe1

Ilustracja przedstawia złudzenie optyczne. Znajduje się na niej biały kielich lub dwie zwrócone do siebie czarne twarze.

W ten sposób redukujemy naszą świadomość do czystej świadomości, w której zjawiają się rzeczy sprowadzone do postaci fenomenów, czyli przedmiotów, którym nasza świadomość nadaje sens.

Fenomen – przedmiot poddany redukcji transcendentalnej – nie jest z pewnością czymś jednostkowym i konkretnym w taki sposób, jak empirycznie istniejące rzeczy. Jest on swego rodzaju projektem przedmiotu, który może się zjawiać, a zatem czymś ogólnym. Dlatego też fenomenologia traktuje zjawiska jako przypadki jednostkowe czystych gatunków (gr. eidos – istota, gatunek). Celem poznania jest więc uchwycenie ogólności w każdym zjawiającym w czystej świadomości przedmiocie. Opis redukujący to, co jednostkowe, do tego, co ogólne, nazywa Husserl redukcją ejdetycznąredukcja ejdetycznaejdetyczną.

Redukcja ejdetyczna pozwala na bezpośrednie ujęcie sensu zjawiającego się przedmiotu, podobnie jak za pomocą wzroku uchwytujemy konkretne rzeczy. To bardzo istotna właściwość poznania fenomenologicznego – ma ono dotyczyć istoty rzeczy, lecz być zarazem konkretne (naoczne), bezpośrednie, więc także intuicyjne (nie ukierunkowane przez wcześniejsze teoretyczne rozpoznania).

Husserl określał czysty akt świadomości mianem noezy. Bezpośrednie, naoczne ujęcie istoty rzeczy odwoływało się do Platońskiej koncepcji noesis, czyli bezpośredniego, intuicyjnego oglądu idei przez rozum. Własności te mają oczyścić poznanie z wszelkiego subiektywizmu.

Podsumowanie

Upraszczając nieco skomplikowaną koncepcję Husserla, można porównać fenomenologiczną koncepcję poznania do patrzenia. Wzrok patrzącego zawsze skierowany jest na jakiś przedmiot (intencjonalność). Spojrzenie nie jest jednak samo z siebie obiektywne. By wyeliminować subiektywizm, należy je oczyścić, czyli poddać redukcji. 

Kontynuując nasze porównanie, zauważmy, że na rzeczywiste patrzenie wpływają warunki (które ograniczają widoczność), ograniczenia naszego ciała (słaby wzrok, złudzenia optyczne), ale przede wszystkim – przyzwyczajenia, które nabywamy w ciągu naszego życia, schematy, za pomocą których postrzegamy rzeczywistość itd. Z drugiej strony, za pomocą wzorku możemy postrzegać tylko konkretne, empiryczne przedmioty. Jak można oczyścić patrzenie z empiryczności, subiektywizmu i konkretu?

R1XBtbSCt78Et

Zdjęcie przedstawia obiektyw aparatu fotograficznego.

Redukcja transcendentalna przekształca tempirycznego, patrzącego człowieka w czysty podmiot, który zawiesza obowiązywanie wszystkiego, co kształtuje jego spojrzenie. Redukcja ejdetyczna prowadzi zaś do takiego sposobu patrzenia, który ujmuje jednostkowy przedmiot jako przedstawiciela czystego gatunku. Odwraca więc naszą uwagę od przedmiotu, na który patrzymy, kierując ją na sens, który przedmiotowi temu nadaje nasza świadomość. A zatem czyste, niczym niezdeterminowane spojrzenie podmiotu fenomenologicznego skierowane jest na samą istotę rzeczy.

W oczyszczonym z empirycznych naleciałości akcie świadomości zjawia się ustanowiony przez świadomość sens przedmiotów. Sens ten jest aprioryczny – nie przynależy obiektywnie do samych przedmiotów, lecz jest warunkiem tego, że mogą się one w ogóle zjawiać jako one same. Fenomenologia jest czystym, czyli bezzałożeniowym i neutralnym opisem tego sensu.

Słownik