Klęska głodu i czarna śmierć

R44bZYsKhFBxD1

Ilustracja przedstawia rycinę z wizerunkiem skrzydlatego lwa, który stoi bokiem, ale jego głowę widzimy en'face. Na głowie lew ma koronę, a jego twarz jest twarzą półczłowieka, półzwierzęcia. Na nim okrakiem, niczym na koniu, siedzi naga postać, z twarzą kościotrupa. W lewej dłoni trzyma miecz podniesiony ostrzem do góry. W lewej dłoni trzyma końcówkę długiego smoczego ogona. Smok ma otwartą paszczę i ziaje ogniem, ma skrzydła i dwie mocne łapy zakończone pazurami. Ogon lwa natomiast zakończony jest zębatym stworem, przypominającym otwartą paszczę z zębami na dwóch nóżkach. Z otwartej paszczy wydobywają się czerwone płomienie ognia, między którymi stoi naga postać podobna do człowieka, która palcem wskazującym lewej ręki wskazuje na twarz.

W wiekach XI–XIII nastąpił gwałtowny wzrost demograficzny, jednakże kolejne dwa wieki były czasem załamania tej tendencji. Szacuje się, iż dla całego kontynentu europejskiego liczba ludności spadła o 30 proc., dla Europy Zachodniej niewątpliwie ten odsetek był wyższy. Ten schemat spadkowy zatrzymał się dopiero w połowie XV wieku. Na taki stan złożyły się różne czynniki. W latach 1315–1317 wystąpiła dotkliwa klęska głodu, w miastach flandryjskich ludzie umierali tysiącami. Jej przyczyną było ochłodzenie klimatu, które nastąpiło na początku XIV wieku. Najgorsze pod względem pogody były lata 1315‑1317, podczas których drastycznie spadły plony. Dodatkowo w wiekach XII‑XIII ludność Europy wzrosła tak bardzo, że rolnictwo nie było w stanie zaspokoić potrzeb całej populacji. Obsiewano nawet kiepskie gleby, które nie nadawały się pod uprawę. Przyjmuje się, że Europa podniosła się po klęsce głodu dopiero w roku 1322. Zaledwie 20 lat później, w 1347 r., na Krymie pojawiła się dżumadżumadżuma („czarna śmierć”), przyniesiona z Azji Środkowej, która zimą na przełomie lat 1347 i 1348 przedostała się do portów śródziemnomorskich i rozprzestrzeniła na niemal całą Europę Zachodnią, a następnie na północ. Epidemia trwała do 1352 r., jednak do nawrotów choroby dochodziło aż do drugiej połowy XV wieku. Liczba ofiar była zróżnicowana w zależności od regionu, przyjmuje się, że dla Anglii, Francji, Niemiec czy Włoch współczynnik śmiertelności wynosił 50 proc., lecz np. dla miasta Lubeka szacowany jest na 90 proc.

RyMilR1FvBT3e1

Ilustracja przedstawia miedzioryt, na którym uwidoczniono ówczesnego lekarza. Mężczyzna ubrany jest w długą szatę z luźnymi rękawami, na głowie ma kapelusz, a na twarzy maskę w kształcie dziobu ptaka. Mężczyzna ma odsłonięte dłonie, które mają szponiaste pazury. W prawej ręce trzyma długi patyk zakończony rozpostartymi skrzydłami, po środku których jest mała klepsydra. W tle widać drugą taką samą postać, przed którą uciekają ludzie, oraz zabudowania miejskie. Nad postacią widnieje napisDer Doctor Schnabel von Rom.

Nawroty dżumy charakteryzowały się mniejszą intensywnością, jednak ten z lat 1399–1402 doprowadził do śmierci 20–25 proc. ludności niektórych krajów. Sytuację gospodarczą pogarszało tzw. psucie monety przez monarchów, którzy obniżali jej wartość przez fałszowanie zawartości szlachetnego kruszcu. Taka polityka spowodowała, że w ruinę zaczęły popadać również banki. Oliwy do ognia dolały bunty chłopskie. Zaczęły się we Flandrii w 1323 r., do najgroźniejszych wystąpień należała jednak francuska żakeria z 1358 r. (nazwa pochodzi od pogardliwego określenia chłopa we Francji - Jacques, czyli Jakub). Rebelia, do której przyłączyli się też mieszczanie rozprzestrzeniła się na Pikardię, Normandię i Szampanię. Do wystąpień doszło także w Anglii. Na ich czele stanął Wat Tyler, a buntowników wspierał radykalny kaznodzieja John Ball. Żądano reformy państwa i zniesienia poddaństwa chłopów. Wszystkie bunty zostały krwawo stłumione.

Czarna śmierć oraz występujące w średniowieczu inne choroby zakaźne np. czarna ospa przyczyniły się do licznych zmian społecznych. Przede wszystkim ze względu na drastyczny spadek liczby ludności ziemie gorszej jakości przestały być uprawiane. Na zachodzie Europy zaczęła zanikać pańszczyzna, zastępował ją czynsz. Pod koniec średniowiecza odsetek chłopów posiadających pana feudalnego spadł tam z 90 do 50 proc. Na wschodzie jednak pańszczyzna nie wygasła, a wręcz przeciwnie – upowszechniła się.

R1FVRnu37E3ny

Ilustracja przedstawia ludzi, którzy w rękach lub na plecach niosą dużo drewnianych trumien. Inni kopią doły lub umieszczają trumny w wykopanych grobach.

Konsekwencje kryzysu demograficznego w Europie

W wyniku kryzysu demograficznego doszło do spadku cen rynkowych zboża. W Anglii zaznaczyło się to ok. 1320 r., w reszcie Europy Zachodniej 30 lat później. Najniższą wartość ceny zboża osiągnęły w 1450 r., kiedy to w przeliczeniu na czysty kruszec w stosunku do stanu z 1300 r. spadły średnio o 30 proc. w Niemczech, 40 proc. w Anglii i 60 proc. we Francji. Doszło również do całkowitego zaburzenia dotychczasowej struktury produkcyjnej na wsi.

Od XIV do połowy XV w. występował również wzrost zarobków pracowników najemnych, zarówno w miastach jak i na wsi. Z tego też powodu późne średniowiecze określa się czasem mianem „złotego wieku pracy najemnej”. Przy spadku cen zboża i wzroście dochodów pracowników ceny produktów rzemieślniczych utrzymywały się na tym samym poziomie.

Wpływ dżumy na mentalność społeczeństwa

R1O5HBcDKgtV91

Ilustracja przedstawia ludzi znajdujących od pasa w dół w dole wykopanym w ziemi. Są to mężczyźni i kobiety z czapkami na głowach. Kobiety mają głowy nakryte chustami luźno opadającymi na ramiona, mężczyźni mają czapki o różnym kształcie, albo przypominające berety, albo donicowate hełmy, albo stożkowate lub spłaszczone kapelusze. Ponad głowami postaci widnieją płomienie ognia. Po prawej stronie znajduje się mężczyzna, który na ramieniu donosi kilka nowych szczap drewna. Kilka kawałków drewna leży u jego stóp. Mężczyzna stoi do widza tyłem, widać jedynie, że ubrany jest w wąskie spodnie, których nogawki włożone są do butów o wysokiej cholewce. Od góry ubrany jest w kaftan z długim rękawem, przewiązany w pasie szerokimi kawałkami tkaniny, które z tyłu są dość długie. Na głowie mężczyzna ma stożkowatą czapkę, której czubek zwisa luźno niczym w czapkach krasnoludków.

Tragedię, jaką była dżumadżumadżuma, próbowano w różny sposób racjonalizować.racjonalizowaćracjonalizować. Niektórzy doszukiwali się w niej kary boskiej, inni zwracali się ku prześladowaniu mniejszości: obcokrajowców, żebraków czy Żydów. Do pogromów tych ostatnich dochodziło już w latach 1348–1349 na skutek oskarżania Żydów o wywołanie zarazy poprzez zatrucie wody w studni. Władze kościelne zareagowały na te ekscesy i papież Klemens VI wydał dla nich 6 lipca 1348 r. bullę protekcyjnąbulla protekcyjnabullę protekcyjną. Jednakże stosunek Kościoła do innowierców zmienił się w 1434 r., gdy na soborze w Bazylei zostały zakazane kontakty chrześcijan z Żydami.

RSVPswqPw0H1B1

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn, którzy ubrani są jedynie od pasa w dół. Przepasani są szerokim kawałkiem materiału, natomiast klatkę piersiową i plecy maja nagie. Postacie w obu rękach trzymają bicze. Bicze składają się z krótkiej, najprawdopodobniej drewnianej rękojeści, do której przymocowane są cztery długie rzemyki. Mężczyźni trzymając na uchwyt samobiczują się po nagim ciele.

Epidemia czarnej śmierci wpłynęła zasadniczo na mentalność społeczeństwa. Dostrzegalna każdego dnia ulotność życia ludzkiego prowadziła do samoumartwiania, rozwoju ruchu biczowników, organizowania przytułków i szpitali przy kościołach i klasztorach. Można zauważyć także wyraźne odbicie problemów czasów w literaturze i sztuce. Treść Dekameronu Giovanniego Boccaccia oddaje tendencje do „życia chwilą”. Innym wyrazem w sztuce jest motyw danse macabre (tańca śmierci), popularny w późnym średniowieczu. Podkreśla on obserwowaną przez ówczesnych równość ludzi wobec śmierci, bez względu na status społeczny czy majątek.

RVaK8X1DWDaCf

Ilustracja przedstawia pięć kościotrupów. Kościotrup po lewej stronie ubrany jest w powłóczysty kawałek materiału, którego drugim końcem nakryty jest, siedzący na dole w centralnym punkcie, kościotrup. Kościotrup po lewej stronie gra na rozszerzanym ku końcowi flecie. Drugi od lewej kościotrup podryguje, tak jakby tańczył, kości prawej nogi ma zgięte w kolanie, tak samo kości w łokciu prawej ręki. Trzeci kościotrup od lewej tańczy trzymając za rękę czwartego z długimi włosami.

Powstanie przedsiębiorstw

R7eeyV5B9RYFr1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z lewego półprofilu. Twarz mężczyzny jest pociągła, lekko naznaczona zmarszczkami, szczególnie pod oczami, wokół ust i na czole. Czoło ma wysokie z zakolami, na głowie czapkę

Późne średniowiecze to również okres rozwoju organizacji finansowych żywo obecnych w życiu ludzi nowożytności i nowych zwyczajów ekonomicznych. Większe znaczenie zaczął odgrywać kapitałkapitałkapitał wykorzystywany w różnych przedsięwzięciach handlowych. Często występujące zjawisko jego braku w przypadku pojedynczych jednostek doprowadziło do powstawania przedsiębiorstw. Niekiedy powoływano je tymczasowo dla osiągnięcia określonego celu, powstały też jednak takie, które trwały przez pokolenia. Większość przedsiębiorstw miała charakter rodzinnych interesów.  Przedsiębiorstwa te, korzystały z kapitału obcych ludzi i wypłacały im za to dywidendydywidendadywidendy. Do najsłynniejszych należały firmy Datinich i Medicich we Florencji oraz Welserów i Fuggerów w Augsburgu. Aby nadzorować przepływ kapitałukapitałkapitału uzyskanego w wyniku pożyczek, powstały narzędzia kontrolne w postaci ksiąg handlowych, zapisywano w nich wszystkie operacje finansowe. Historycy ekonomii doszukują się w tych procesach początków kapitalizmu.kapitalizmkapitalizmu. Również krystalizujące się we Włoszech rody bankierskie zaczynały odgrywać większą rolę. Działalność bankierska łączyła się jednak z dużym ryzykiem z powodu niewypłacalności dłużników. Bankierzy pozostawali bezradni zwłaszcza w przypadku odmowy spłaty kredytu przez władców.

Podsumowując, „złota jesień średniowiecza” była okresem zasadniczych zmian w życiu społecznym i gospodarczym Europy. Szczególnie odcisnęła tu swoje piętno pandemia tzw. czarnej śmierci, która doprowadziła do katastrofalnej zapaści demograficznej. Wiązał się z nią szereg przemian w życiu gospodarczym wsi i miast oraz tych w mentalności ówczesnego społeczeństwa. Zróżnicowanie zmian na zachodzie w stosunku do tych na wschodzie odegrało znaczącą rolę w nowożytności przy wykształceniu się dwóch modeli gospodarczych – gospodarki folwarczno‑pańszczyźnianej (rolnictwo ekstensywne) na wschód od Łaby i początków gospodarki kapitalistycznej (rolnictwo intensywne) na Zachodzie.

Słownik

Słowa kluczowe

danse macabre, złota jesień średniowiecza, spółki handlowe, czarna śmierć, dżuma, kapitał, dywidendy, feudalizm, Europa późnego średniowiecza

Bibliografia

Historia powszechna XIV–XV w. Wybór tekstów źródłowych, oprac. B. Geremek, M. Małowist, W. Wyrobisz, Warszawa 1954.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 11, Ideologia społeczna od XII do schyłku XV w., oprac. B. Leszczyńska, Warszawa 1960.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 8, Miasta i mieszczaństwo średniowiecza (do schyłku XV w.), oprac. R. Heck, Warszawa 1959.