Początki „drugiej konspiracji”

RbILnpdo80AGF1

Ilustracja przedstawia czterech umundurowanych mężczyzn stojących na tle lasu iglastego. Każdy z żołnierzy ma bluzę od munduru zapinaną na guziki oraz nakrycia głowy w formie miękkiej, sukiennej czapki bez daszka, o podłużnym kształcie, tak zwanej furażerki (pierwszy od lewej) i  nakrycia głowy z kwadratowym denkiem, tak zwanej rogatywki (trzej pozostali). Wszyscy mają przy pasie przypięte kabury z pistoletami oraz granaty, w rękach trzymają karabiny.

Polskie podziemie niepodległościowe znalazło się pod koniec 1944 r. w rozpaczliwej sytuacji. W dniu 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła na tereny przedwojennej Rzeczypospolitej. Odtąd Sowieci przejmowali kontrolę nad coraz większymi obszarami Polski. Rosjanie rozbrajali oddziały Armii Krajowej i brutalnie rozbijali struktury państwa podziemnego. Powstanie warszawskie, rozpaczliwa próba ratowania niepodległości kraju, zakończyło się klęską polityczną i militarną. Jednocześnie rząd polski na uchodźstwie tracił poparcie zachodnich aliantów, a polscy komuniści popierani przez Józefa Stalina umacniali się na obszarach „wyzwolonych” przez Armię Czerwoną. W dniu 22 lipca 1944 r. powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, pierwszy komunistyczny rząd, a 28 czerwca 1945 r. – zgodnie z postanowieniami konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie – rozpoczął działalność Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN). W skład TRJN weszli wprawdzie przedstawiciele opozycji, ale decydującą rolę odgrywali w nim komuniści. 1 sierpnia 1945 r. władze ogłosiły amnestięamnestiaamnestię. Do października 1945 r. skorzystało z niej ok. 30 tys. żołnierzy podziemia niepodległościowego. Amnestia była jedynie zabiegiem propagandowym. W rzeczywistości komuniści nasilili represje, aby umocnić kontrolę nad społeczeństwem przed wyborami do parlamentu.

Tymczasem 19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” rozwiązał AK, ale wiosną tego roku idee walki o niepodległość przejęła kadrowa organizacja „Niepodległość” (kryptonim NIE), którą kierował płk Jan Rzepecki. Komunistom udało się szybko rozpracować tę organizację. W jej miejsce powstała jednak Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj. Jej członkowie koncentrowali się na samoobronie. Delegatura starała się scalić wszystkie organizacje podziemia oraz informowała społeczeństwo o prawdziwych celach komunistów. Kiedy mocarstwa zachodnie podczas konferencji moskiewskiej w czerwcu 1945 r. zgodzili się na powstanie w Polsce zdominowanego przez komunistów Rządu Jedności Narodowej przywódcy DSZ zdecydowali o zaprzestaniu działalności wojskowej. Jednakże już we wrześniu działacze podziemia niepodległościowego utworzyli Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), które w ciągu kilku lat stało się największą organizacją konspiracyjną. Pod koniec 1945 r. zrzeszało 9 tys. osób. Ta „druga konspiracja”, tym razem skierowana przeciwko komunistom, zajmowała się propagandą wyborczą, ujawniała komunistyczne zbrodnie, dostarczała ludności niezależnych informacji oraz broniła przed represjami reżimu. Poza WiN funkcjonowały inne organizacje zbrojne związane z ruchem narodowym: Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW) powołane przez nielegalne Stronnictwo Narodowe, do którego mieli wejść żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) i Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Ponadto samorzutnie powstawały różnego rodzaju niezależne organizacje regionalne.

Nierówna walka

RCBPGNrbigP6y1

Ilustracja przedstawia mundur składający się z bluzy od munduru zapinanej na guziki oraz nakrycia głowy z kwadratowym denkiem i daszkiem, tak zwanej rogatywki. Spodnie typu bryczesy rozszerzane u góry, z nogawka włożona do wysokich butów typu oficerki. Przy pasie przypięta kabura z pistoletami oraz granat, przy nodze karabin. Na piersi, na wysokości kieszeni blaszany ryngraf w kształcie tarczy z Matką Boską,

Żołnierze podziemia niepodległościowego czekali na rychły konflikt zbrojny między ZSRS a państwami zachodnimi. W warunkach napiętej sytuacji międzynarodowej na początku zimnej wojny ich oczekiwania nie były pozbawione podstaw. Doraźnie jednak koncentrowali się na samoobronie, sporadycznie podejmowali akcje odwetowe wymierzone w funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa (UB)Urząd Bezpieczeństwa (UB)Urzędu Bezpieczeństwa (UB), Milicji Obywatelskiej (MO)Milicja Obywatelska (MO)Milicji Obywatelskiej (MO) i Polskiej Partii Robotniczej (PPR). „Niezłomni” dbali też o bezpieczeństwo w okolicy. Do najliczniejszych i najważniejszych oddziałów podziemia antykomunistycznego należały zgrupowania mjr. Mariana Bernaciaka „Orlika” oraz mjr. Hieronima Dekutowskiego „Zapory”, które działały na Lubelszczyźnie. Na Kielecczyźnie sławę zdobyli żołnierze por. Franciszka Jaskulskiego „Zagończyka”. Sporą część Podhala kontrolował mjr Józef Kuraś „Ogień”, który w 1946 r. przeprowadził brawurowy atak na więzienie UB w Krakowie z którego uwolnił 62 osoby. Henryk Flame „Bartek” zasłynął z kolei na Podbeskidziu. Jego podkomendni w biały dzień i w pełnym umundurowaniu wkroczyli do miejscowości Wisła. Na Podlasiu działało silne zgrupowanie Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, na Mazowszu zaś oddziały NZW pod komendą Mieczysława Dziemieszkiewicza ps. „Rój”. Bojownicy konspiracji „Łupaszki” w ulotce z 1946 r. w taki sposób uzasadniali swoją działalność:

Największe nasilenie działań podziemia antykomunistycznego przypada na lata 1945–1946. Przez oddziały konspiracji zbrojnej przeszło w 1945 r. 13–17 tys. osób, a w 1946 r., już po pierwszej amnestii, ok. 7–9 tys. Komuniści, aby zniszczyć prężny ruch oporu, skierowali przeciwko niemu potężne siły: formacje MO, UB, funkcjonariuszy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), jednostki Wojska Polskiego. Mogli także liczyć na wsparcie NKWDNKWDNKWD i Armii Czerwonej. Wobec pojmanych partyzantów funkcjonariusze bezpiekibezpiekabezpieki stosowali wyrafinowane i nieludzkie tortury, wymuszali w ten sposób zeznania oraz współpracę. Łamali ich charaktery, obiecując złagodzenie kary w zamian za informacje o towarzyszach broni. Komuniści zastraszali też ludność (która na ogół chętnie wspierała podziemie), organizowali pokazowe procesy, w których zapadały wyroki śmierci. W walkę z podziemiem zaangażowali także aparat propagandy, zarzucali przeciwnikom rzekome sympatie faszystowskie i wysługiwanie się Zachodowi. Stopniowo komuniści likwidowali kolejne zgrupowania. W 1946 r. służby bezpieczeństwa otoczyły oddział Józefa Kurasia. „Ogień” po nierównej walce usiłował popełnić samobójstwo. Zmarł w wyniku odniesionych ran. Również mjr Marian Bernaciak „Orlik”, który znalazł się w obławie KBW, popełnił samobójstwo. Rok później, w styczniu 1947 r., komuniści pojmali ówczesnego prezesa WiN ppłk. Wincentego Kwiecińskiego.

R8nXMVstjTAmo

Ilustracja przedstawia kilkanaście osób siedzących i odpoczywających w lesie. Są wśród nich kobiety i mężczyźni. Cześć jest umundurowana, kilka osób jest w ubraniach cywilnych. Niektórzy mają na głowie czapki z kwadratowym denkiem i daszkiem, tak zwane rogatywki. Jeden z mężczyzn gra na harmonii.

RBfaz0WRJwUMY

Ilustracja przedstawia pięciu umundurowanych mężczyzn na podwórku przy drewnianym, sztachetowym płocie. Każdy z żołnierzy ma bluzę od munduru zapinaną na guziki oraz nakrycia głowy z kwadratowym denkiem i daszkiem, tak zwaną rogatywkę. Wszyscy mają przy pasie przypięte kabury z pistoletami, w rękach trzymają karabiny. Spodnie szerokie od góry, zwężane u dołu z nogawką włożoną do wysokich butów typu oficerki.

RA4P0GAGlHTJB

Ilustracja przedstawia grupę siedmiu, młodych żołnierzy i jednej młodziutkiej kobiety pozujących do zdjęcia na tle wiejskich zabudowań.

Gloria victis

R1SY4VOdwfmxN1

Ilustracja przedstawia mężczyznę i kobietę ubranych w ludowe stroje góralskie. Kobieta ubrana w kwiecistą spódnicę, kamizelkę haftowaną w kwiatowe wzory i wiązaną wstążką niczym gorset. Pod kamizelką biała bluzka z długimi, bufiastymi rękawami. Na szyi trzy sznury czerwonych korali. Włosy upięte. Mężczyzna klęczy przed nią. Kobieta lewa ręką trzyma jego prawa dłoń. Mężczyzna ubrany w góralskie, białe, sukienne spodnie tak zwane portki, ozdobione wyszywanym ornamentem z przodu. Strój dopełnia biała koszula i wełniana kamizela oraz charakterystyczny kapelusz, tzw. kłobuk z czarnego filcu, charakteryzuje się małą główką i opadającym rondem. W tle zimowy krajobraz górski.

Po sfałszowanych wyborach do Sejmu na początku 1947 r. komunistyczni posłowie uchwalili tzw. małą konstytucję. Z okazji umocnienia swojej władzy ogłosili kolejną amnestię dla członków podziemia niepodległościowego. W rzeczywistości komunistom chodziło o to, aby wywabić ich z leśnych kryjówek. Amnestia nie objęła wszystkich skazanych, a zanim weszła w życie, komuniści z rozkazu ministra bezpieczeństwa Stanisława Radkiewicza wykonali wiele wyroków śmierci na działaczach podziemia.

Jak się wkrótce okazało, również amnestia z 1947 r. nie uchroniła licznych działaczy podziemia przed represjami. W 1948 r. komuniści wykonali wyroki śmierci na dowódcach NSZ. Przed sądem w pokazowym procesie stanęli także przywódcy WiN, m.in. ppłk Łukasz Ciepliński i ppłk Wincenty Kwieciński oraz rotmistrz Witold Pilecki, jedna z najważniejszych postaci obu konspiracji. Komuniści brutalnie torturowali Pileckiego, a następnie wydali na niego wyrok śmierci. Jego los podzielił dawny przywódca Kedywu, Emil Fieldorf „Nil”. Jako miejsca kaźni żołnierzy wyklętych szczególnie ponurą sławę zdobyły więzienia bezpieki na Mokotowie w Warszawie, w Rawiczu, Wronkach i Sztumie. Członkowie podziemia, którym udało się uniknąć procesów, oraz ich rodziny do końca istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej byli szykanowani i zwykle pozbawieni szans na równy dostęp do edukacji wyższej oraz awans zawodowy.

Amnestia z 1947 r. znacząco osłabiła podziemie antykomunistyczne. Skorzystało z niej ok. 73 tys. konspiratorów, w tym 23 tys. więźniów. W konspiracji pozostało jedynie 1100–1800 osób. Ci, którzy zdecydowali się zostać w lasach, stopniowo tracili motywację i wiarę w odmianę losu. Niewielkie grupy partyzantów starały się przede wszystkim przetrwać następne miesiące. Tymczasem bezpieka skutecznie rozbijała kolejne oddziały, wykorzystując w tym celu prowokatorów i szpicli. Zastraszone społeczeństwo obawiało się aktywnie wspierać „leśnych”. W oddziałach pozostawali najbardziej niezłomni przeciwnicy systemu albo osoby, które nie mogły liczyć na pobłażliwość władzy ludowej. Na początku lat 50. komuniści ostatecznie rozprawili się z resztkami podziemia. W 1950 r. wyrok śmierci usłyszał płk Antoni Olechnowicz, ostatni dowódca Okręgu Wileńskiego AK na terenie Polski. WiN przestał istnieć pod koniec 1952 r. Ostatni żołnierz wyklęty, sierż. Józef Franczak „Laluś”, zginął podczas obławy w 1963 r., po 24 latach życia w konspiracji. W sumie w walkach z komunistami poległo 8,7 tys. żołnierzy wyklętych, 5 tys. usłyszało przed sądem wyroki śmierci, a połowę tych wyroków wykonano. Blisko 21 tys. konspiratorów zmarło w więzieniach. Mimo tak wielkich ofiar podziemie zadało komunistom bolesne straty. W walkach z żołnierzami drugiej konspiracji poległo 12 tys. funkcjonariuszy bezpieki, milicjantów i żołnierzy Wojska Polskiego oraz tysiąc czerwonoarmistów i żołnierzy NKWD.

R110DOO27UBDV

Ilustracja przedstawia fragment cmentarza z pomnikiem wzniesionym ku czci pomordowanych. Pomnik ma formę fragmentu muru z czerwonej cegły. W 1/3 długości w murze znajduje się wyrwa, otwór w kształcie litery V. Na murze na prawo od otworu umieszczono symbol Polski walczącej, literka P, której ramiona układają się w literę W lub w kotwicę. Po lewej stronie od otworu, umieszczono tabliczki z nazwiskami zamordowanych osób. Przed murem pas wybrukowanej kamieniami ziemi. Z tyłu, za pomnikiem wysoki czarny krzyż.

Pamięć odzyskana

Władze PRL starały się zatrzeć pamięć o powojennym podziemiu niepodległościowym. Oprawcy grzebali pomordowanych przeciwników w bezimiennych mogiłach w pobliżu cmentarzy komunalnych, w lasach, na poligonach lub niedaleko siedzib bezpieki. Komunistyczna historiografia, jeśli w ogóle wspominała o żołnierzach drugiej konspiracji, to przedstawiała ich jako faszystów albo pospolitych bandytów. Dopiero przemiany demokratyczne w Polsce po 1989 r. umożliwiły odkłamanie skomplikowanych losów żołnierzy wyklętych. Samo pojęcie pojawiło się w latach 90. XX w. Po raz pierwszy użyli go w 1993 r. członkowie Ligi Republikańskiej, twórcy wystawy Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, prezentowanej na Uniwersytecie Warszawskim. W 1996 r. Jerzy Ślaski, pisarz, dziennikarz i weteran drugiej konspiracji, użył określenia „żołnierze wyklęci” w swojej książce poświęconej uczestnikom walk z reżimem komunistycznym w powojennej Polsce. Pojęcie podchwycili i rozpropagowali liczni artyści i historycy. W kolejnych latach jego znajomość stała się niemal powszechna. W 2011 r. Sejm RP ustanowił dzień 1 marca Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Tego dnia w 1951 r. komuniści wykonali wyroki śmierci na siedmiu członkach IV Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: Łukaszu Cieplińskim, Mieczysławie Kawalcu, Józefie Batorym, Adamie Lazarowiczu, Franciszku Błażeju, Karolu Chmielu i Józefie Rzepce. W kraju zapanowała „moda na wyklętych”, którzy stali się wręcz bohaterami popkultury. Temat podziemia komunistycznego pojawił się w muzyce młodzieżowej różnych nurtów, od punk rocka (De Press), poprzez hip‑hop (Tadek, Hemp Gru), po metal (szwedzka grupa Sabaton). Ciekawy projekt muzyczny Panny wyklęte, inspirowany „drugą konspiracją”, stworzył znany twórca muzyki reggae Dariusz Malejonek we współpracy z popularnymi polskimi artystkami. Ekranizacji doczekały się dzieje najbardziej znanych przedstawicieli podziemia, m.in. Witolda Pileckiego, Józefa Kurasia „Ognia”, Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” oraz bohaterskiej sanitariuszki podziemia Danuty Siedzikówny „Inki”. Na ulicach wielu polskich miast pojawiły się murale poświęcone żołnierzom wyklętym. Na ich cześć władze lokalne nazywały ulice, place, aleje i ronda. Masowy charakter przybrały uroczystości Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Tym samym Polacy, w dużej mierze młodzi ludzie, przywrócili pamięć o bohaterach podziemia niepodległościowego, chociaż nie zawsze byli to bohaterowie bez skazy. Zdarzało się, że część partyzantów ulegała demoralizacji lub też nie nadawała się do służby w szeregach niepodległościowego podziemia. Pamiętać należy, że wielu z nich w oddziałach partyzanckich było od kilku lat, a beznadziejna sytuacja po 1945 r. łatwo powodowała demoralizację. Dowódcy mieli niekiedy problemy z pełną kontrolą nad podkomendnymi, a podejmowanie działań odwetowych trudne jest dziś do oceny. Niektóre postacie „drugiej konspiracji” oskarżane są o zbrodnie na cywilach, w tym mniejszościach narodowych. Żołnierze Romualda Rajsa „Burego” dokonywali brutalnych pacyfikacji prawosławnych wsi na Podlasiu.

Rcy9McZ8OysLD

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę ubranego w szarą, rozpinaną bluzę z kapturem. Z przodu na biało‑czerwonym tle widnieje głowa wilka z otwartym pyskiem i wyszczerzonymi zębami. Pod spodem napis Żołnierze wyklęci 1944‑1963

R11uHlasQSWu9

Zdjęcie przedstawia mural na elewacji budynku. Na tle głowy wyjącego wilka narysowani są ludzie z biało‑czerwonymi przepaskami na ramionach. Tłem do całego muralu są dwa pasy w kolorze białym i czerwonym, które wyglądają jak flaga Polski.

R15SfXcBsCoxe

Zdjęcie przedstawia pochód idący ulicami miasta. W pochodzie biorą udział harcerze i harcerki ubrani w mundury i fioletowe berety. Niosą flagi Polski i transparenty.

R8do0DFr9VIKC

Zdjęcie przedstawia start biegu. Pod dmuchanym, dużym łukiem, umiejscowionym w lesie, na którym widnieje napis START i logo sponsorów, stoją cztery osoby ubrane w stroje partyzantów. Przed linią startu stoi kilkuset biegaczy gotowych do startu. W tle widać drzewa.

Słownik

Słowa kluczowe

Armia Krajowa, bezpieka, konspiracja, partyzantka, podziemie antykomunistyczne, pokazowe procesy w Polsce, represje komunistyczne, PRL, WiN, żołnierze niezłomni, żołnierze wyklęci, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce

Bibliografia

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

M. Mazur, Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945–1956, Warszawa–Lublin 2019–2020.