Przeczytaj
Początki „drugiej konspiracji”
Motto:
Obława! Obława! Na młode wilki obława!
Te dzikie zapalczywe
W gęstym lesie wychowane!
Krąg śniegu wydeptany! W tym kręgu plama krwawa!
Ciała wilcze kłami gończych psów szarpane!Źródło: Jacek Kaczmarski, refren piosenki Obława, tekst dostępny online: wiersze.doktorzy.pl.
![Ilustracja przedstawia mapę Polski z zaznaczonymi terenami okupywanymi przez Niemcy, do których należała zachodnia część Polski z miastami Toruń, Poznań, Łódź, Warszawa, Kielce, Katowice, Kraków. Terytoria kontrolowane przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we wrześniu 1944 sąsiadowały od wschodu z obszarem okupacji niemieckiej. Granica pomiędzy okupacja niemiecką a terytorium kontrolowanym przez PKWN przebiegała od północny na wschód od miasta Białystok, przez Warszawę, dalej na wschód od Lublina i dalej w dół, zawierając w sobie Chełm. Okupacja sowiecka to obszar, graniczący od wschodu z terytorium kontrolowanym przez PKWN. Granica prowadzi na zachód od Białegostoku, na południe przechodząc przez Brześć nad Bugiem, dalej w dół na zachód od Chełma i na południe otaczając od zachodu Lwów. Pod okupacja sowiecką znalazły się takie miasta jak Stanisławów, Tarnopol, Lwów, Łuck, Brześć nad Bugiem i Nowogródek, Wilno. Granica sowiecko-niemiecka 1939 roku przechodziła przez tereny kontrolowane przez PKWN, w dużej mierze nakładając się na granicę PKWN z okupacja sowiecką.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RbKKY3RWBsXM6/1623898359/2aRTKRm9O65ZsNuzdt3HxB1DQekYFvVx.png)
![Ilustracja przedstawia czterech umundurowanych mężczyzn stojących na tle lasu iglastego. Każdy z żołnierzy ma bluzę od munduru zapinaną na guziki oraz nakrycia głowy w formie miękkiej, sukiennej czapki bez daszka, o podłużnym kształcie, tak zwanej furażerki (pierwszy od lewej) i nakrycia głowy z kwadratowym denkiem, tak zwanej rogatywki (trzej pozostali). Wszyscy mają przy pasie przypięte kabury z pistoletami oraz granaty, w rękach trzymają karabiny.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RbILnpdo80AGF/1623898359/1Vs76jk8JDU4fzoUsxVXLB2E1r9Ev1xg.jpg)
Jak myślisz, jakie uczucia towarzyszą mężczyznom przedstawionym na zdjęciu?
Polskie podziemie niepodległościowe znalazło się pod koniec 1944 r. w rozpaczliwej sytuacji. W dniu 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła na tereny przedwojennej Rzeczypospolitej. Odtąd Sowieci przejmowali kontrolę nad coraz większymi obszarami Polski. Rosjanie rozbrajali oddziały Armii Krajowej i brutalnie rozbijali struktury państwa podziemnego. Powstanie warszawskie, rozpaczliwa próba ratowania niepodległości kraju, zakończyło się klęską polityczną i militarną. Jednocześnie rząd polski na uchodźstwie tracił poparcie zachodnich aliantów, a polscy komuniści popierani przez Józefa Stalina umacniali się na obszarach „wyzwolonych” przez Armię Czerwoną. W dniu 22 lipca 1944 r. powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, pierwszy komunistyczny rząd, a 28 czerwca 1945 r. – zgodnie z postanowieniami konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie – rozpoczął działalność Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN). W skład TRJN weszli wprawdzie przedstawiciele opozycji, ale decydującą rolę odgrywali w nim komuniści. 1 sierpnia 1945 r. władze ogłosiły amnestięamnestię. Do października 1945 r. skorzystało z niej ok. 30 tys. żołnierzy podziemia niepodległościowego. Amnestia była jedynie zabiegiem propagandowym. W rzeczywistości komuniści nasilili represje, aby umocnić kontrolę nad społeczeństwem przed wyborami do parlamentu.
Tymczasem 19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” rozwiązał AK, ale wiosną tego roku idee walki o niepodległość przejęła kadrowa organizacja „Niepodległość” (kryptonim NIE), którą kierował płk Jan Rzepecki. Komunistom udało się szybko rozpracować tę organizację. W jej miejsce powstała jednak Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj. Jej członkowie koncentrowali się na samoobronie. Delegatura starała się scalić wszystkie organizacje podziemia oraz informowała społeczeństwo o prawdziwych celach komunistów. Kiedy mocarstwa zachodnie podczas konferencji moskiewskiej w czerwcu 1945 r. zgodzili się na powstanie w Polsce zdominowanego przez komunistów Rządu Jedności Narodowej przywódcy DSZ zdecydowali o zaprzestaniu działalności wojskowej. Jednakże już we wrześniu działacze podziemia niepodległościowego utworzyli Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), które w ciągu kilku lat stało się największą organizacją konspiracyjną. Pod koniec 1945 r. zrzeszało 9 tys. osób. Ta „druga konspiracja”, tym razem skierowana przeciwko komunistom, zajmowała się propagandą wyborczą, ujawniała komunistyczne zbrodnie, dostarczała ludności niezależnych informacji oraz broniła przed represjami reżimu. Poza WiN funkcjonowały inne organizacje zbrojne związane z ruchem narodowym: Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW) powołane przez nielegalne Stronnictwo Narodowe, do którego mieli wejść żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) i Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Ponadto samorzutnie powstawały różnego rodzaju niezależne organizacje regionalne.
Nierówna walka
![Ilustracja przedstawia mundur składający się z bluzy od munduru zapinanej na guziki oraz nakrycia głowy z kwadratowym denkiem i daszkiem, tak zwanej rogatywki. Spodnie typu bryczesy rozszerzane u góry, z nogawka włożona do wysokich butów typu oficerki. Przy pasie przypięta kabura z pistoletami oraz granat, przy nodze karabin. Na piersi, na wysokości kieszeni blaszany ryngraf w kształcie tarczy z Matką Boską,](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RCBPGNrbigP6y/1623898359/Lom29pmuaenOFXngBPuEqKt5Indf1fNS.png)
Żołnierze podziemia niepodległościowego czekali na rychły konflikt zbrojny między ZSRS a państwami zachodnimi. W warunkach napiętej sytuacji międzynarodowej na początku zimnej wojny ich oczekiwania nie były pozbawione podstaw. Doraźnie jednak koncentrowali się na samoobronie, sporadycznie podejmowali akcje odwetowe wymierzone w funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa (UB)Urzędu Bezpieczeństwa (UB), Milicji Obywatelskiej (MO)Milicji Obywatelskiej (MO) i Polskiej Partii Robotniczej (PPR). „Niezłomni” dbali też o bezpieczeństwo w okolicy. Do najliczniejszych i najważniejszych oddziałów podziemia antykomunistycznego należały zgrupowania mjr. Mariana Bernaciaka „Orlika” oraz mjr. Hieronima Dekutowskiego „Zapory”, które działały na Lubelszczyźnie. Na Kielecczyźnie sławę zdobyli żołnierze por. Franciszka Jaskulskiego „Zagończyka”. Sporą część Podhala kontrolował mjr Józef Kuraś „Ogień”, który w 1946 r. przeprowadził brawurowy atak na więzienie UB w Krakowie z którego uwolnił 62 osoby. Henryk Flame „Bartek” zasłynął z kolei na Podbeskidziu. Jego podkomendni w biały dzień i w pełnym umundurowaniu wkroczyli do miejscowości Wisła. Na Podlasiu działało silne zgrupowanie Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, na Mazowszu zaś oddziały NZW pod komendą Mieczysława Dziemieszkiewicza ps. „Rój”. Bojownicy konspiracji „Łupaszki” w ulotce z 1946 r. w taki sposób uzasadniali swoją działalność:
Nie jesteśmy żadną bandą, tak jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich. My chcemy, by Polska była rządzona przez Polaków oddanych sprawie i wybranych przez cały Naród, a ludzi takich mamy, którzy i słowa głośno nie mogą powiedzieć, bo UB wraz z kliką oficerów sowieckich czuwa. Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich, mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości.
Cytat za: artykuł Zygmunt Szendzielarz, ulotka z marca 1946 roku, pl.wikiquote.org [dostęp 21.05.2021].
Największe nasilenie działań podziemia antykomunistycznego przypada na lata 1945–1946. Przez oddziały konspiracji zbrojnej przeszło w 1945 r. 13–17 tys. osób, a w 1946 r., już po pierwszej amnestii, ok. 7–9 tys. Komuniści, aby zniszczyć prężny ruch oporu, skierowali przeciwko niemu potężne siły: formacje MO, UB, funkcjonariuszy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), jednostki Wojska Polskiego. Mogli także liczyć na wsparcie NKWDNKWD i Armii Czerwonej. Wobec pojmanych partyzantów funkcjonariusze bezpiekibezpieki stosowali wyrafinowane i nieludzkie tortury, wymuszali w ten sposób zeznania oraz współpracę. Łamali ich charaktery, obiecując złagodzenie kary w zamian za informacje o towarzyszach broni. Komuniści zastraszali też ludność (która na ogół chętnie wspierała podziemie), organizowali pokazowe procesy, w których zapadały wyroki śmierci. W walkę z podziemiem zaangażowali także aparat propagandy, zarzucali przeciwnikom rzekome sympatie faszystowskie i wysługiwanie się Zachodowi. Stopniowo komuniści likwidowali kolejne zgrupowania. W 1946 r. służby bezpieczeństwa otoczyły oddział Józefa Kurasia. „Ogień” po nierównej walce usiłował popełnić samobójstwo. Zmarł w wyniku odniesionych ran. Również mjr Marian Bernaciak „Orlik”, który znalazł się w obławie KBW, popełnił samobójstwo. Rok później, w styczniu 1947 r., komuniści pojmali ówczesnego prezesa WiN ppłk. Wincentego Kwiecińskiego.
Gloria victis
![Ilustracja przedstawia mężczyznę i kobietę ubranych w ludowe stroje góralskie. Kobieta ubrana w kwiecistą spódnicę, kamizelkę haftowaną w kwiatowe wzory i wiązaną wstążką niczym gorset. Pod kamizelką biała bluzka z długimi, bufiastymi rękawami. Na szyi trzy sznury czerwonych korali. Włosy upięte. Mężczyzna klęczy przed nią. Kobieta lewa ręką trzyma jego prawa dłoń. Mężczyzna ubrany w góralskie, białe, sukienne spodnie tak zwane portki, ozdobione wyszywanym ornamentem z przodu. Strój dopełnia biała koszula i wełniana kamizela oraz charakterystyczny kapelusz, tzw. kłobuk z czarnego filcu, charakteryzuje się małą główką i opadającym rondem. W tle zimowy krajobraz górski.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1SY4VOdwfmxN/1623898361/1ZxM3eyO31VxtCdT3pySUXBdUxvWrAIT.jpg)
Wskaż charakterystyczne elementy góralskiego folkloru.
Po sfałszowanych wyborach do Sejmu na początku 1947 r. komunistyczni posłowie uchwalili tzw. małą konstytucję. Z okazji umocnienia swojej władzy ogłosili kolejną amnestię dla członków podziemia niepodległościowego. W rzeczywistości komunistom chodziło o to, aby wywabić ich z leśnych kryjówek. Amnestia nie objęła wszystkich skazanych, a zanim weszła w życie, komuniści z rozkazu ministra bezpieczeństwa Stanisława Radkiewicza wykonali wiele wyroków śmierci na działaczach podziemia.
Jak się wkrótce okazało, również amnestia z 1947 r. nie uchroniła licznych działaczy podziemia przed represjami. W 1948 r. komuniści wykonali wyroki śmierci na dowódcach NSZ. Przed sądem w pokazowym procesie stanęli także przywódcy WiN, m.in. ppłk Łukasz Ciepliński i ppłk Wincenty Kwieciński oraz rotmistrz Witold Pilecki, jedna z najważniejszych postaci obu konspiracji. Komuniści brutalnie torturowali Pileckiego, a następnie wydali na niego wyrok śmierci. Jego los podzielił dawny przywódca Kedywu, Emil Fieldorf „Nil”. Jako miejsca kaźni żołnierzy wyklętych szczególnie ponurą sławę zdobyły więzienia bezpieki na Mokotowie w Warszawie, w Rawiczu, Wronkach i Sztumie. Członkowie podziemia, którym udało się uniknąć procesów, oraz ich rodziny do końca istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej byli szykanowani i zwykle pozbawieni szans na równy dostęp do edukacji wyższej oraz awans zawodowy.
Amnestia z 1947 r. znacząco osłabiła podziemie antykomunistyczne. Skorzystało z niej ok. 73 tys. konspiratorów, w tym 23 tys. więźniów. W konspiracji pozostało jedynie 1100–1800 osób. Ci, którzy zdecydowali się zostać w lasach, stopniowo tracili motywację i wiarę w odmianę losu. Niewielkie grupy partyzantów starały się przede wszystkim przetrwać następne miesiące. Tymczasem bezpieka skutecznie rozbijała kolejne oddziały, wykorzystując w tym celu prowokatorów i szpicli. Zastraszone społeczeństwo obawiało się aktywnie wspierać „leśnych”. W oddziałach pozostawali najbardziej niezłomni przeciwnicy systemu albo osoby, które nie mogły liczyć na pobłażliwość władzy ludowej. Na początku lat 50. komuniści ostatecznie rozprawili się z resztkami podziemia. W 1950 r. wyrok śmierci usłyszał płk Antoni Olechnowicz, ostatni dowódca Okręgu Wileńskiego AK na terenie Polski. WiN przestał istnieć pod koniec 1952 r. Ostatni żołnierz wyklęty, sierż. Józef Franczak „Laluś”, zginął podczas obławy w 1963 r., po 24 latach życia w konspiracji. W sumie w walkach z komunistami poległo 8,7 tys. żołnierzy wyklętych, 5 tys. usłyszało przed sądem wyroki śmierci, a połowę tych wyroków wykonano. Blisko 21 tys. konspiratorów zmarło w więzieniach. Mimo tak wielkich ofiar podziemie zadało komunistom bolesne straty. W walkach z żołnierzami drugiej konspiracji poległo 12 tys. funkcjonariuszy bezpieki, milicjantów i żołnierzy Wojska Polskiego oraz tysiąc czerwonoarmistów i żołnierzy NKWD.
![Ilustracja przedstawia fragment cmentarza z pomnikiem wzniesionym ku czci pomordowanych. Pomnik ma formę fragmentu muru z czerwonej cegły. W 1/3 długości w murze znajduje się wyrwa, otwór w kształcie litery V. Na murze po prawo od otworu umieszczono symbol Polski walczącej, literka P, której ramiona układają sie w literę W (symbol walki) lub w „kotwicę” (symbol nadziei na odzyskanie niepodległości Polski). Po lewej stronie od otworu, umieszczono tabliczki z nazwiskami zamordowanych osób. Przed murem pas wybrukowanej kamieniami ziemi. Z tyłu, za pomnikiem wysoki czarny krzyż.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R110DOO27UBDV/1623898361/2Q2QhovXWYkNCGMQ5pRjF67yBf9T0B0c.jpg)
Wskaż trzy elementy symboliczne pomnika na Łączce.
Pamięć odzyskana
Władze PRL starały się zatrzeć pamięć o powojennym podziemiu niepodległościowym. Oprawcy grzebali pomordowanych przeciwników w bezimiennych mogiłach w pobliżu cmentarzy komunalnych, w lasach, na poligonach lub niedaleko siedzib bezpieki. Komunistyczna historiografia, jeśli w ogóle wspominała o żołnierzach drugiej konspiracji, to przedstawiała ich jako faszystów albo pospolitych bandytów. Dopiero przemiany demokratyczne w Polsce po 1989 r. umożliwiły odkłamanie skomplikowanych losów żołnierzy wyklętych. Samo pojęcie pojawiło się w latach 90. XX w. Po raz pierwszy użyli go w 1993 r. członkowie Ligi Republikańskiej, twórcy wystawy Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, prezentowanej na Uniwersytecie Warszawskim. W 1996 r. Jerzy Ślaski, pisarz, dziennikarz i weteran drugiej konspiracji, użył określenia „żołnierze wyklęci” w swojej książce poświęconej uczestnikom walk z reżimem komunistycznym w powojennej Polsce. Pojęcie podchwycili i rozpropagowali liczni artyści i historycy. W kolejnych latach jego znajomość stała się niemal powszechna. W 2011 r. Sejm RP ustanowił dzień 1 marca Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Tego dnia w 1951 r. komuniści wykonali wyroki śmierci na siedmiu członkach IV Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: Łukaszu Cieplińskim, Mieczysławie Kawalcu, Józefie Batorym, Adamie Lazarowiczu, Franciszku Błażeju, Karolu Chmielu i Józefie Rzepce. W kraju zapanowała „moda na wyklętych”, którzy stali się wręcz bohaterami popkultury. Temat podziemia komunistycznego pojawił się w muzyce młodzieżowej różnych nurtów, od punk rocka (De Press), poprzez hip‑hop (Tadek, Hemp Gru), po metal (szwedzka grupa Sabaton). Ciekawy projekt muzyczny Panny wyklęte, inspirowany „drugą konspiracją”, stworzył znany twórca muzyki reggae Dariusz Malejonek we współpracy z popularnymi polskimi artystkami. Ekranizacji doczekały się dzieje najbardziej znanych przedstawicieli podziemia, m.in. Witolda Pileckiego, Józefa Kurasia „Ognia”, Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” oraz bohaterskiej sanitariuszki podziemia Danuty Siedzikówny „Inki”. Na ulicach wielu polskich miast pojawiły się murale poświęcone żołnierzom wyklętym. Na ich cześć władze lokalne nazywały ulice, place, aleje i ronda. Masowy charakter przybrały uroczystości Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Tym samym Polacy, w dużej mierze młodzi ludzie, przywrócili pamięć o bohaterach podziemia niepodległościowego, chociaż nie zawsze byli to bohaterowie bez skazy. Zdarzało się, że część partyzantów ulegała demoralizacji lub też nie nadawała się do służby w szeregach niepodległościowego podziemia. Pamiętać należy, że wielu z nich w oddziałach partyzanckich było od kilku lat, a beznadziejna sytuacja po 1945 r. łatwo powodowała demoralizację. Dowódcy mieli niekiedy problemy z pełną kontrolą nad podkomendnymi, a podejmowanie działań odwetowych trudne jest dziś do oceny. Niektóre postacie „drugiej konspiracji” oskarżane są o zbrodnie na cywilach, w tym mniejszościach narodowych. Żołnierze Romualda Rajsa „Burego” dokonywali brutalnych pacyfikacji prawosławnych wsi na Podlasiu.
WilkiPonieważ żyli prawem wilka
historia o nich głucho milczy
pozostał po nich w kopnym śniegu
żółtawy mocz i ten ślad wilczy
szybciej niż w plecy strzał zdradziecki
trafiła serce mściwa rozpacz
pili samogon, jedli nędzę
tak się starali losom sprostać
już nie zostanie agronomem
„Ciemny”, a „Świt” – księgowym
„Marusia” – matką, „Grom” – poetą
posiwia śnieg ich młode głowy
nie opłakała ich Elektra
nie pogrzebała Antygona
i będą tak przez całą wieczność
w głębokim śniegu wiecznie konać
przegrali dom swój w białym borze
kędy zawiewa sypki śnieg
nie nam żałować – gryzipiórkom –
i gładzić ich zmierzwioną sierść
ponieważ żyli prawem wilka
historia o nich głucho milczy
został na zawsze w dobrym śniegu
żółtawy mocz i ten trop wilczy.Indeks górny Dokonaj interpretacji wiersza Zbigniewa Herberta. Indeks górny koniecDokonaj interpretacji wiersza Zbigniewa Herberta.
Źródło: Zbigniew Herbert, Wilki, [w:] tegoż, Rovigo, Wrocław 1992. Cytat za: tekst dostępny online: www.fundacjapamietamy.pl [dostęp 21.05.2021].
Słownik
(gr. amnestia – przebaczenie, darowanie) jednorazowe darowanie lub złagodzenie prawomocnie orzeczonych kar za popełnione przestępstwa lub wykroczenia poprzez wydanie aktu prawnego; w odróżnieniu od ułaskawienia amnestia ma charakter zbiorowy
potoczne określenie aparatu bezpieczeństwa w czasach PRL
mundurowa formacja państwowa o charakterze policyjnym służąca do utrzymania systemu władzy komunistycznej, walki z przestępczością oraz zapewnienia bezpieczeństwa obywateli; działała w PRL oraz w Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1944–1990
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł) policja polityczna w ZSRS
powszechnie używane określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956)
Słowa kluczowe
Armia Krajowa, bezpieka, konspiracja, partyzantka, podziemie antykomunistyczne, pokazowe procesy w Polsce, represje komunistyczne, PRL, WiN, żołnierze niezłomni, żołnierze wyklęci, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
M. Mazur, Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945–1956, Warszawa–Lublin 2019–2020.