Przeczytaj
Hugo Kołłątaj (1750−1812) – polski polityk, filozof oświeceniowy, reformator oświaty. Urodził się na Wołyniu w rodzinie szlacheckiej. Przeznaczony do stanu duchownego studia w zakresie teologii i filozofii ukończył na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po przyjęciu święceń kapłańskich kontynuował naukę we Włoszech. W latach 1777–1780 z ramienia Komisji Edukacji Narodowej dokonał reformy Uniwersytetu Jagiellońskiego, a od 1782 do 1786 r. pełnił funkcję jego rektora. Po roku 1786 silnie zaangażowany politycznie, w szczególności w prace Sejmu Czteroletniego, był jednym ze współautorów Konstytucji 3 Maja. W tym okresie powołał do życia Kuźnicę Kołłątajowską – grupę reformatorów i swego rodzaju pierwszą w historii Polski partię polityczną. Jego postępowe poglądy społeczno‑polityczne (zwłaszcza postulat przyznania praw politycznych mieszczanom i wolności chłopom) kojarzone były z ruchem jakobinówjakobinów, co przysporzyło mu wielu wrogów. Po zwycięstwie konfederacji targowickiej wyemigrował. Do kraju wrócił w 1794 r. Przez władze austriackie na osiem lat osadzony w więzieniu jako „niebezpieczny rewolucjonista”. Po uwolnieniu w 1802 r. osiadł na Wołyniu, gdzie wraz z Tadeuszem Czackim założył Liceum Krzemienieckie o nowoczesnym programie nauczania. W tym czasie zajmował się też filozofią. W okresie Księstwa Warszawskiego bezskutecznie próbował wrócić do życia politycznego; przeszkodził mu w tym przede wszystkim fakt, że zbyt silnie kojarzono go z jakobinami.
Najważniejsze dzieła Hugona Kołłątaja to: Prawo polityczne narodu polskiego (1790); O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja (dwa tomy, 1792); Porządek fizyczno‑moralny (1811); Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego (trzy tomy, wydanie pośmiertne 1942).
Diagnoza sytuacji społeczno‑politycznej
Hugo Kołłątaj działał przede wszystkim na polu oświaty, polityki i filozofii. Punktem stycznym dla wszystkich rodzajów jego działalności była ujemna ocena rzeczywistości społeczno‑politycznej: zdaniem Kołłątaja, istniejące ówcześnie rozwiązania ustrojowe były sprzeczne z zasadami wolności i sprawiedliwości: społeczeństwa opierają się na systemie przywilejów i zależności oznaczającym niewolę przeważającej części obywateli; w rzeczywistości polskiej główny problem stanowi tu samowola magnatów i fatalne położenie stanu chłopskiego. Jako działacz polityczny i oświatowy Kołłątaj widział szansę na zmianę tego stanu rzeczy w reformach prawnych i ustrojowych oraz w nowoczesnym, utrzymanym w duchu oświecenia nauczaniu. W filozofii kwestię niedoskonałości stosunków społeczno‑politycznych ujął w formie dwóch pytań o fundamentalnym dla jego rozważań znaczeniu: „Czym złe urządzenie świata jest spowodowane?” i „Jak można temu przeciwdziałać?”.
Źródło: Hugo Kołłątaj, Porządek fizyczno-moralny oraz pomysły do dzieła „Porządek fizyczno-moralny”, Warszawa 1955. 3. Część z praw, którym podlega człowiek, to prawa charakterystyczne dla świata roślin, część — dla świata zwierząt. Swoiście ludzkie są natomiast prawa moralne — niemniej mają one charakter całkowicie naturalny. Jest czymś szczególnym, że Kołłątaj, niepraktykujący ksiądz (zarzucano mu nawet, że nie nosi sutanny), przedstawia wizję świata, w którym człowiek nie jest specjalnie wyróżniony w boskim planie stworzenia — człowiek to w całości istota z tego świata, naturalne ogniwo łańcucha jestestw, a jego uprzywilejowana w świecie pozycja wynika wyłącznie z jego naturalnych zdolności (jako przeciwnik tradycyjnej metafizyki Kołłątaj odrzuca ideę nieśmiertelnej duszy; słowa „dusza” używa na oznaczenie władzy czującej i poznającej w człowieku). 4. Według Kołłątaja, dwa prawa spośród praw moralnych człowieka są najważniejsze. Pierwsze z nich to prawo do wolności, czyli „władza samodzielnego działania”. Drugie zaś głosi, że każdy człowiek ma z urodzenia pewne naturalne uprawnienia (które Kołłątaj nazywa „należytościami”) oraz wynikające z nich obowiązki (w terminologii Kołłątaja „powinności”). „Należytości” moglibyśmy określić dzisiaj mianem praw człowieka. Kołłątaj szczegółowo je wylicza, przypisując każdej z nich adekwatną powinność. I tak na przykład prawu do rozporządzania własną osobą („Każdy człowiek ma zupełną należytość swej osoby, czyli jest jej jedynym właścicielem z daru przyrodzenia”) odpowiada powinność: „Żaden człowiek nie powinien przywłaszczać sobie osoby drugiego człowieka, ani naruszać w niczym jego własności osobistej”. Z kolei uprawnieniu, zgodnie z którym „człowiek, jako właściciel swej osoby i rzeczy może się z drugim dobrowolnie umawiać o pracę, zamianę lub odstąpienie rzeczy [...]”, przyporządkowany jest obowiązek mówiący, że „człowiek powinien dotrzymać dobrowolnej umowy, zawartej godziwie i bez krzywdy trzeciego”. 5. Wszystkie prawa moralne mają obiektywny charakter i są niezależne od ludzkiej woli: Prawa, czyli ustawy przyrodzone, działają w nas, mimo nas albo jaśniej mówiąc, bez przyłożenia się naszej woli; są to pewne zdolności, siły i prawidła nam wrodzone, których nie można odosobnić i oddalić od nas, bez zepsucia naszej machiny w części lub całości.
Źródło: Hugo Kołłątaj, Porządek fizyczno-moralny oraz pomysły do dzieła „Porządek fizyczno-moralny”, Warszawa 1955.
Nieprzestrzeganie tych praw (jak nieprzestrzeganie odpowiedniej diety) prowadzi do „zepsucia” ludzkiego organizmu w wymiarze indywidualnym i społecznym. I właśnie w stanie takiego zepsucia znajduje się obecnie ludzkość.
Przyczyny nieszczęścia ludzkości, czyli filozofia historii
Jeżeli naturalne prawa moralne tak łatwo dają się wywieść z porządku natury, skąd bierze się obecny nieszczęsny stan ludzkości? Na pytanie o przyczyny złego urządzenia świata Kołłątaj ma własną, oryginalną odpowiedź, która przyjmuje postać filozofii historii. „Zepsucie” ludzkości – twierdzi – nastąpiło wskutek kataklizmu, jaki miał miejsce w zamierzchłych czasach. Tym kataklizmem był potop. Nie jednak w wersji biblijnej – Biblia przedstawia zniekształconą wersję wydarzenia: prawdziwy kataklizm objął swoim zasięgiem całą ziemię. Istnienie takiego kataklizmu popierał Kołłątaj swoją wiedzą z zakresu geologii.
W okresie przedpotopowym ludzkość, zdaniem Kołłątaja, żyła w stanie natury, tj. w zgodzie z naturalnym prawem moralnym. Potop przeżyła jedynie część ludzkości; obawiając się nowej katastrofy, zorganizowała się politycznie i społecznie niezgodnie z własną naturą. Nowy ład społeczny, w którym panuje nie równość, lecz zniewolenie, był konieczny, żeby przezwyciężyć strach i bezradność człowieka w obliczu klęsk żywiołowych. Wraz z potopem zaczyna się historia. Historia jednak, co podkreśla Kołłątaj, to dzieje wypaczeń stanu natury człowieka. Jednym z analizowanych przez niego elementów historii jest religia instytucjonalna. Wszystkie religie instytucjonalne stanowią, zdaniem Kołłątaja, instrument sprawowania władzy i zaprzeczenie prawdziwej religii, która panowała przed potopem. Religia ta, czyli religia naturalna, miała charakter deistycznydeistyczny i żeby istnieć, nie potrzebowała instytucji.
Zdaniem Kołłątaja, ludzkość osiągnęła już taki poziom oświecenia, że można przywrócić stan natury człowieka: do tego celu niezbędne są reformy w obszarze edukacji, prawa i ustrojów.
Słownik
(łac. deus — bóg) pogląd, według którego Bóg jest stwórcą i prawodawcą świata, ale nim nie kieruje
(gr. physis — natura + gr. kratos — władza) szkoła ekonomiczna powstała we Francji w drugiej połowie XVIII w., której filozoficzną podstawą była idea porządku naturalnego
członek grupy radykalnych działaczy patriotycznych w okresie powstania kościuszkowskiego