Ciemności okryły ziemię

Początki panowania Kazimierza były bardzo trudne. Wcześniej zjednoczony atak antypolskiej koalicji złożonej z cesarza niemieckiego oraz księcia kijowskiego doprowadził do ucieczki jego ojca Mieszka II, a kraj pogrążył się w chaosie. Władzę na krótko objął brat Mieszka, Bezprym. Wkrótce też z wygnania powrócił Mieszko, ale podjęte przez niego działania mające na celu odbudowę jedności i potęgi państwa przerwała śmierć w 1034 roku. Władza przeszła na jego syna - Kazimierza. Wydarzenie to zbiegło się w czasie z ogromnym zamieszaniem wewnętrznym, w wyniku którego nastąpiło niemal całkowite załamanie się monarchii piastowskiej. Doszło do walk między możnowładcami, dodatkowo w wielu regionach kraju wybuchły bunty poddanych. Wystąpienia te miały zarówno charakter polityczny, jak i religijny. Buntowano się na równi przeciwko państwu i związanym z nim instytucjom, jak i Kościołowi, obarczając go winą za wyzysk i wzrost ciężarów finansowych. Gall Anonim pisał w swojej kronice, że buntownicy „zabijali duchownych i wracali do wiary pogańskiej”. Na Mazowszu władzę przejął lokalny urzędnik Miecław, doprowadzając do odłączenia tej dzielnicy od reszty Polski. Młode państwo polskie znalazło się na krawędzi upadku. Książę, który próbował wzmocnić monarszą władzę kosztem możnowładców, został wygnany – w 1037 r. opuścił kraj i udał się najpierw na Węgry, a później do cesarstwa niemieckiego.

RtL82wAsix9261

Obraz przedstawia mężczyznę i kobietę jadących na koniu. Mężczyzna ubrany jest w czerwoną szatę i szeroką czapkę składającą się z pionowych biało niebieskich pasów. W prawej ręce trzyma miecz. Kobieta ma na sobie ciemną suknię. Za nimi na koniach w przeciwną stronę jadą rycerze w zbrojach i meczami w dłoniach.

Podczas nieobecności księcia kraj musiał stawić czoła jeszcze jednemu zagrożeniu. Osłabienie państwa i nieobecność władcy wykorzystał książę czeski Brzetysław I, najeżdżając zbrojnie w 1039 r. Polskę. Najbardziej dotkliwe straty poniosła Wielkopolska, która została złupiona i zniszczona. Brzetysław ze zdewastowanego Gniezna wywiózł relikwie św. Wojciecha, Radzyma Gaudentego, pięciu eremitów oraz złoty krzyż ufundowany przez Mieszka I. Sama stolica zaś tak „długo pozostawała w opuszczeniu, że w kościele św. Wojciecha Męczennika i św. Piotra Apostoła dzikie zwierzęta znalazły legowisko”. Czescy wojowie zniszczyli ponadto budowle sakralne w Poznaniu i na Ostrowie Lednickim, w tym te wzniesione na okoliczność chrztu w X wieku. W drodze powrotnej Brzetysław przyłączył Śląsk i Małopolskę do swojego kraju. Zrujnowany i okaleczony kraj czekał na cud uzdrowienia.

Chwalebny powrót

RFs4KEH4mZBIU1

Szkic przedstawia Kazimierza Odnowiciela. Ma on krótkie ciemne włosy i brodę. Na głowie ma koronę. Jest ubrany w królewskie szaty. Trzyma ręce złożone razem. Obok niego na stole leży otwarta książka.

Przymusowa emigracja księcia trwała trzy lata. Nie był to jednak czas zmarnowany. Przebywając na dworze cesarskim, z którym powiązana był jego matka Rycheza (była córką palatyna Lotaryngii i siostrzenicą Ottona III), Kazimierz zdołał zyskać wsparcie cesarza niemieckiego Henryka III w postaci 500 rycerzy oraz gwarancję bezpieczeństwa granicy zachodniej. Niepokój cesarza wzbudził bowiem nadmierny wzrost potęgi czeskiego sąsiada kosztem Polski. Czechy były lennemlennolennem cesarstwa, zaś zakończona sukcesem kampania Brzetysława w Polsce mogła doprowadzić do zachwiania tego stosunku zależności. Z drugiej strony młodego księcia w powrocie do kraju i jego odbudowie wsparł książę kijowski Jarosław Mądry. On również wierzył w potrzebę odtworzenia równowagi sił w tej części Europy. Obawiał się wzrostu zagrożenia ze strony księcia mazowieckiego, który szukał sojuszników wśród pogańskich plemion Prusów, Jaćwingów i Litwinów. Sojusz ze wschodnim sąsiadem został przypieczętowany małżeństwem Kazimierza z siostrą Jarosława, Dobroniegą.

Rz0NyFs8UXKDy

Szkic przedstawia Kazimierza Odnowiciela. Ma on krótkie włosy i długą brodę. Na głowie ma koronę. Jest ubrany w królewskie szaty, a na szyi ma naszyjnik z krzyżem. Pod jego portretem otoczonym ozdobną ramką znajduje się scena bitewna. Rycerze w zbrojach ścierają się z wojownikami ubranymi w zwierzęce futra.

Jak feniks z popiołów

Kazimierz, uzyskawszy poparcie dwóch potężnych sąsiadów, powrócił do kraju w 1040 roku. Pogrążona w ruinie Polska była zapowiedzią pełnego trudu panowania. Po pierwsze należało odzyskać te tereny, których ponowne przyłączenie w tamtych okolicznościach było zadaniem możliwym do wykonania. Po drugie zaś – przystąpić do odbudowy wewnętrznej i naprawić zniszczenia spowodowane przez kilka lat wewnętrznego zamętu, ale jednocześnie uniknąć tego typu kryzysów w przyszłości. 

W 1040 r. książęta polski i czeski zawarli układ, na mocy którego Brzetysław zrzekł się wszystkich ziem polskich poza Śląskiem. Niezniszczony Kraków został obrany przez Kazimierza na siedzibę i odtąd pełnił rolę stolicy państwa. Książę jeszcze kilkakrotnie próbował odzyskać Śląsk – czy to drogą dyplomatyczną na drodze układów za pośrednictwem cesarza, czy to zbrojnie – ale ostatecznie sprawa przynależności tej dzielnicy została uregulowana na zjeździe w Kwedlinburgu w 1054 roku. Cesarz (Henryk III w 1046 r. koronował się na cesarza) zadecydował, że Śląsk przypadnie Polsce, ale pod warunkiem corocznego trybutu płaconego Czechom w wysokości 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota (grzywna ważyła ok. 1/6 kg). Do Polski powróciło również Mazowsze, opanowane dzięki pomocy Jarosława Mądrego w 1047 roku. Prawdopodobnie książę podporządkował sobie także w tym czasie Pomorze Gdańskie.

Odbudowa wewnętrzna

Z ruin należało przede wszystkim dźwignąć organizację kościelną. W 1046 r. nastąpiło odnowienie biskupstwa krakowskiego, a nowym biskupem został mnich iroszkocki Aron. Kilka lat później odnowiono również biskupstwo wrocławskie, choć zostało ono prawdopodobnie podporządkowane zwierzchnictwu magdeburskiemu. Nie udało się bowiem odnowić arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Księciu Kazimierzowi przypisuje się fundację klasztoru benedyktynów w Tyńcu około 1044 r. oraz opactwa benedyktynów w Mogilnie rok później. Polska znów stała się miejscem, gdzie powstawały ośrodki zakonne i kościelne, dostarczając elity intelektualnej i kadr administracyjnych nowemu państwu. Kraków urósł do rangi centralnego ośrodka, jako siedziba najważniejszego biskupa oraz samego księcia.

Kazimierz dodatkowo odbudował strukturę grodową oraz zmienił zasady funkcjonowania państwa, chcąc w przyszłości uniknąć kryzysu, który trwał wcześniej przez wiele lat. Wprowadził mianowicie rozpowszechnioną na zachodzie Europy instytucję beneficjumbeneficjumbeneficjum. Dotychczas wojowie biorący udział w wyprawach wojennych byli wynagradzani z danin. Było to kosztowne rozwiązanie i wiązało się z dużym wzrostem obciążeń nakładanych na niższe warstwy społeczeństwa, co m.in. doprowadziło ich przedstawicieli do buntu w latach 30. XI wieku. Kazimierz nadał więc wojom ziemię w zamian za służbę wojskową, a warunki korzystania z niej określił specjalnym prawem, zwanym prawem rycerskim. W ten sposób zapoczątkowane zostało w Polsce kształtowanie się warstwy rycerskiej.

Kazimierz zmarł w 1058 r. po 18 latach panowania. Dzięki swoim staraniom w dziele naprawy kraju zyskał przydomek Odnowiciel, a odbudowane przez niego państwo nazwano drugą monarchią piastowską. Książę doprowadził do przywrócenia państwowości polskiej i odebrania utraconych ziem. Nie udało mu się jednak zakończyć wszystkich spraw. Przede wszystkim nie odzyskał korony polskiej. Przekazał to w dziedzictwie najstarszemu synowi - Bolesławowi Śmiałemu.

Słownik

Słowa kluczowe

Kazimierz Odnowiciel, odbudowa państwa, zjazd w Kwedlinburgu, Polska pierwszych Piastów

Bibliografia

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Barański M., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2018.

Kętrzyński S., Kazimierz Odnowiciel (1034–1058), Kraków 2010.

Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Warszawa 2013.