Marcin Świetlicki

R1H0v2f33Rui41

Zdjęcie przedstawia śpiewającego mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna stoi, w lewej ręce trzyma statyw z mikrofonem. W prawej ręce ma palącego się papierosa. Jest ubrany w podkoszulek i dżinsowe spodnie.

Polski poeta, prozaik i wokalista (ur. 1961) . Debiutował w harcerskim piśmie „Na przełaj”. W połowie lat 80. zamieszkał w Krakowie, gdzie związał się ze środowiskiem pisarzy skupionych wokół czasopisma literackiego „bruLion„bruLion”bruLion”. Zyskał rozpoznawalność po wystąpieniu z wierszem Dla Jana Polkowskiego w czasie prezentacji ostatniego numeru opozycyjnej gazety mówionej „NaGłos„NaGłos”NaGłos” w czerwcu 1989 roku. Rok później został laureatem Grand Prix konkursu na brulion poetycki im. Marii Magdaleny Morawskiej (organizowanego przez czasopismo „bruLion”). Swój pierwszy tom poetycki pt. Zimne kraje opublikował w 1992 roku. Wydał ponad 20 tomów poetyckich, między innymi Pieśni profana, Czynny do odwołania, Niskie pobudki. Jest również powieściopisarzem – autorem m.in. powieści kryminalnych: Trzynaście, Dwanaście i Jedenaście. W 2017 roku ukazała się jego autobiografia pt. Nieprzysiadalność. Twórczość Marcina Świetlickiego została uhonorowana prestiżowymi nagrodami literackimi, m.in. Nagrodą Fundacji im. Kościelskich (1996) oraz Nagrodą Literacką Gdynia (dwukrotnie: 2009, 2014).

Jan Polkowski

R10NpWIz7Lrct1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on krótkie, proste włosy. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna nosi okulary. Lekko się uśmiecha.

Poeta, dziennikarz, działacz opozycji antykomunistycznej w okresie PRL (ur. 1953). Debiutował w 1978 roku na łamach drugoobiegowego kwartalnika „Zapis”. Do 1989 roku publikował wyłącznie w drugim obiegudrugi obieg wydawniczydrugim obiegu. Jego najważniejsze tomy to: To nie jest poezja (1980), Oddychaj głęboko (1981), Ogień. Z notatek 1982–1983 (1983). Laureat Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1983).

Sprawa Świetlickiego

Gdy Marcin Świetlicki przedstawiał publiczności zgromadzonej w czerwcu 1989 roku na prezentacji ostatniego numeru drugoobiegowej gazety literackiej „NaGłos” swój wiersz Dla Jana Polkowskiego (napisany rok wcześniej), był początkującym krakowskim poetą. Jan Polkowski natomiast należał do grona najwybitniejszych twórców związanych z opozycją antykomunistyczną i drugim obiegiem wydawniczym. Wiersz Świetlickiego, opublikowany rok po ustnej prapremierze, w pierwszym numerze „Tygodnika Literackiego” (czerwiec 1990), stał się przedmiotem burzliwych dyskusji środowiska literackiego. Początkowo rozgrywały się one na płaszczyźnie personalnej – komentatorzy stawali w obronie jednego lub drugiego poety – by następnie rozwinąć się w kierunku fundamentalnych problemów metapoetyckichmetapoetyckimetapoetyckich.

„Programowy pamflet”

Wiersz Świetlickiego wywołał oburzenie ze względu na swoją prowokacyjną formę. Postrzegano go jako pamfletpamfletpamflet na twórczość Polkowskiego, określający ją mianem „poezji niewolników”. Komentatorzy zauważali jednak, że nie spełnia on reguł pamfletu – poza tytułem nie zawiera zwrotu do adresata, zaś użyty w tytule przyimek „dla” (nie „do”) nie pozwala odczytywać go jako personalnego ataku.

R4ufno6a4DXoA1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową czasopisma Brulion. To numer pierwszy z tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego dziewiątego roku. Widnieją na nim nazwiska: Woroszylskiego, Rymkiewicza, Bataille'a, Geneta, Vonneguta, Chrabota, Bartkowskiego, Czerniawskiego, Filasa, Filipa, Korwin Mikkego, Pilcha, Salomon, Szpotańskiego, Szymańskiej, Trznadla.

Krytyk literacki Marian Stala określił tekst Świetlickiego mianem programowego pamfletuIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹ dostrzegając, że jest on bardziej odrzuceniem pewnego rodzaju poezji niż atakiem na jednego tylko, konkretnego poetęIndeks górny 222 Indeks górny koniec²²². Obrońcy Świetlickiego porównywali jego tekst z Romantycznością Adama Mickiewicza oraz z wystąpieniami skamandrytówSkamanderskamandrytów – Czarną wiosną Antoniego Słonimskiego i Herostratesem Jana Lechonia. W wierszu Dla Jana Polkowskiego dostrzeżono manifest nowej poezji po upadku komunizmu, poetyckie przywitanie III RzeczpospolitejIndeks górny 333 Indeks górny koniec³³³. Badacz literatury Dariusz Pawelec zwraca jednak uwagę, że taka interpretacja jest niewłaściwa – wiersz Świetlickiego powstał bowiem w czerwcu 1988 roku, kiedy rychły upadek komunizmu wydawał się niemożliwy. Proponował, by czytać Dla Jana Polkowskiego jako głos w dyskusji nad społecznymi zobowiązaniami literatury, odpowiedź na pytanie, czy artysta ma obowiązek reagować na bieżące wydarzenia, czy też ma prawo się od nich dystansowaćIndeks górny 444 Indeks górny koniec⁴⁴⁴. Dyskusja ta toczyła się w środowisku literackim (drugoobiegowym i emigracyjnym) od czasu wprowadzenia stanu wojennego. Jej dwie główne płaszczyzny dotyczyły następujących zagadnień:

1) Czy poezja powinna stawać w obronie absolutu – abstrakcyjnych ideałów i wartości moralnych zagrożonych przez kłamstwa autorytarnej władzy, czy raczej zajmować się konkretem – codziennością, jednostkowym doświadczeniem?

2) Czy poezja, czyniąc swoim zadaniem walkę ze zniewoleniem, nie zgadza się tym samym na warunki dyktowane przez totalitarną władzę? Czy nie zrzeka się własnej uniwersalności, wolności twórczej, prawa do wyboru tematów, uzależniając tym samym własne istnienie od istnienia swego wroga?

Kim są niewolnicy?

Biorąc udział w tej dyskusji, Marcin Świetlicki posłużył się mianem „poezja niewolników”. Kim byli ci niewolnicy? Według K. Koehlera reakcją na wyżej opisane spory „miałby być nurt afirmatywny głoszący swoją pozaczasowość, fundamentalizm i niewzruszoną aksjologię”. Zdaniem Radosława Pawelca za jego reprezentantów można by uznać właśnie Polkowskiego, a także Ryszarda Krynickiego, Adama Zagajewskiego i Bronisława Maja. Jednak, jak zauważa Dariusz Pawelec, zarówno wymienionych poetów, jak i tych stojących na straży tradycji i wikłających się w kwestie polityczne, tak naprawdę łączyło uznanie autorytetu Zbigniewa Herberta, głoszącego wierność ideałom takim jak wolność, godność, odwaga i upatrującego ich ocalenia w postawie etycznej i zachowaniu kulturowego dorobku przodków. W wierszu Dla Jana Polkowskiego nie bez powodu można odczytać wiele nawiązań do poetyki i światopoglądu autora Potęgi smaku jak i Jana Polkowskiego. Wyrazistych argumentów za tego rodzaju wspólnotą między Herbertem a Polkowskim dostarcza porównanie ich wierszy, m.in. Przesłania Pana Cogito i Przesłania Pana X.       

Krytycy są zatem zgodni, że Herbert stanowił m.in. dla Jana Polkowskiego moralny drogowskaz, co znajduje odzwierciedlenie w wierszu Przesłanie Pana X. Tego podstawowego faktu nie zmienia polemiczny charakter wiersza Polkowskiego. Obok często przytaczanej, wymienionej wyżej podstawowej różnicy przebijającej z liryku Przesłanie Pana X, warto wskazać jeszcze jedną:

„Wzruszam ramionami”

Wiersz Dla Jana Polkowskiego uznawany jest za jeden z manifestów ideowych pokolenia „bruLionu”. Badacz poezji współczesnej Piotr Śliwiński charakteryzował postawę twórców związanych z czasopismem następująco:

W sporze o zadania literatury Świetlicki opowiada się po stronie poezji przedkładającej konkret codzienności nad abstrakcyjność idei. Podmiot liryczny tekstu Dla Jana Polkowskiego zamiast walczyć ze smokiem zniewolenia wybiera wzruszenie ramionami i przyglądanie się otaczającemu go światu: burzy, zmierzchowi, skwerowi. Ten gest zostaje utrwalony i z czasem zmienia się w postawę zobojętnienia, a może nawet rezygnacji. Widać to w wierszu zatytułowanym Nie dla Jana Polkowskiego:

Niechęć do wzniosłych idei, wyrażona w pierwszym wierszu dla Polkowskiego, została dodatkowo wzmocniona. Idee te okazały się bowiem w warunkach demokracji i wolnego rynku pożądanym towarem, a wystawienie ich na sprzedaż – bardziej niebezpieczne niż wzruszenie ramionami.

Słownik