Przeczytaj
Religijność późnego średniowiecza
Charakterystycznym elementem klimatu religijnego od XIV‑wiecznej wielkiej epidemii dżumy był strach przed nagłą śmiercią i wiecznym potępieniem. Manifestacją tego pesymistycznego nastroju w sztukach pięknych były rozpowszechnione w XV w. przedstawienia danse macabredanse macabre – tańca śmierci, przypominające o jej nieuchronności, czy realistyczne przedstawienia Męki Pańskiej. Wyrazem tej samej tendencji było tworzenie kalwariikalwarii – miejsc pielgrzymkowych w pagórkowatym terenie, mającym przypominać Jerozolimę – gdzie odbywały się misteria Męki Pańskiej (najstarsza powstała w Kordobie w Hiszpanii w 1420 roku). W atmosferze niepewności, podsycanej przez powtarzające się co kilkanaście lat wybuchy epidemii, kaznodzieje zapowiadali nadejście Antychrysta i rychły koniec świata. Dzieckiem tej epoki było wydane w 1484 r. dzieło dwóch niemieckich dominikanów Młot na czarownice, poświęcone poszukiwaniu i karaniu kobiet rzekomo zaprzedanych diabłu.
Wierni zaprzątnięci myślą o zbawieniu nie znajdowali oparcia w Kościele. Powszechnie dostrzegane wady duchowieństwa, takie jak nieprzestrzeganie celibatu, słabe wykształcenie czy kumulacja godności kościelnych, które wcześniej nie wydawały się rażące, w atmosferze fatalistycznej religijności późnego średniowiecza stały się nie do zniesienia. Autorytet papiestwa osłabiła schizma zachodnia – rozłam, który nastąpił w Kościele łacińskim po powrocie papiestwa z niewoli awiniońskiej do Rzymu w 1378 r., a zakończył się dopiero w trakcie soboru w Konstancji w 1417 r. po rezygnacji z roszczeń przez awiniońskich antypapieży i wszystkich innych konkurentów do tronu papieskiego. Nie mniej bulwersujące bywały przypadki kumulacji godności kościelnych, czego przykładem stał się Karol Gwizjusz, który we Francji skupił w swym ręku trzy arcybiskupstwa i 11 biskupstw. Analogiczne zjawisko występowało również na szczeblu parafii, co zapewne jeszcze bardziej obniżało powagę Kościoła w oczach wiernych.
Znamienną cechą religijności późnośredniowiecznej była indywidualizacja pobożności. Zachodni chrześcijanie zaczęli wówczas poszukiwać dróg do Boga także poza oficjalnym Kościołem. Jedną z nich wskazywała devotio moderna – nowa pobożność, nurt powstały w drugiej połowie XIV w. w Niderlandach. Jego twórcy – członkowie Bractwa Wspólnego Żywota, jak ich nazywano – opiekowali się chorymi, a przede wszystkim prowadzili szkoły. Ich duchowość miała charakter mistyczny, odrzucali teologię scholastycznąscholastyczną, propagując indywidualne poznawanie Boga. O popularności devotio moderna świadczy to, że najważniejszy wykład zasad nowej pobożności – traktat moralno‑ascetyczny O naśladowaniu Chrystusa, przypisywany Tomaszowi à Kempis, miał w drugiej połowie XV w. 99 wydań. W tym też okresie w większości krajów Europy Zachodniej ukazało się drukiem Pismo Święte, nierzadko w przekładzie na języki narodowe. Dzięki wynalazkowi druku i zwiększającej się liczbie osób umiejących czytać rozpoczęła się epoka czytelnictwa, a to sprzyjało pogłębionej analizie Biblii i dyskusjom nad religijnością, tym bardziej, że pojawiały się pisma humanistów krytykujących postawę Kościoła.
Nowa pobożność pozostała jednak dostępna tylko dla elity. Większość wiernych chciała zapewnić sobie zbawienie gorliwością w modlitwie i uczestnictwem w pielgrzymkach. W późnym średniowieczu upowszechniła się znajomość modlitw, w tym różańca, nasilił się ruch pielgrzymkowy oraz kult świętych. Udział w pielgrzymkach, adorowanie relikwii, pobożne uczynki pozwalały uzyskiwać odpusty, czyli darowanie kary za grzechy.
Odpusty
Zgodnie z doktryną Kościoła katolickiego skutkiem popełnienia grzechu jest nie tylko wina, lecz także doczesna kara, jaką Bóg zsyła na chrześcijanina, który zakłócił ład stworzonego świata. Wina zostaje zmazana po wyznaniu złego uczynku w trakcie spowiedzi i rozgrzeszeniu udzielonym przez kapłana. Z kolei odpuszczenie kary (czyli tzw. odpust) uzyskać można pod warunkiem odbycia spowiedzi, przyjęcia komunii i odmówienia modlitwy za papieża oraz wypełnienia jednej z praktyk religijnych, takich jak pielgrzymka, post, odwiedzenie cmentarza czy kościoła itp.
Jednak w późnym średniowieczu na ogół odpust traktowano jako rodzaj zabezpieczenia na wypadek nagłej śmierci. Sądzono, że uzyskanie zawczasu odpustu za grzechy jeszcze niepopełnione pozwoli uniknąć niebezpieczeństwa pobytu w czyśćcu (tam dusze zmarłych cierpią z powodu grzechów, za które nie zdążyły wcześniej ponieść kary).
Popularnym sposobem uzyskiwania odpustu były fundacje, czyli ofiary składane np. na budowę szpitala. I choć fundatorów, tak jak wszystkich wiernych, obowiązywały też pozostałe warunki uzyskania odpustu, to jednak działalność papieskich kolektorów (chcących zebrać jak najwięcej pieniędzy) czy pospolitych oszustów wytwarzała przekonanie, że odpuszczenie kar można kupić. Innym gorszącym zjawiskiem było wynajmowanie zawodowych pielgrzymów, którzy za opłatą gotowi byli odbyć pielgrzymkę i odpokutować w zastępstwie zleceniodawcy.
Wystąpienie Marcina Lutra. Początek reformacji
Ostatniego dnia października 1517 r. należący do zakonu augustianów Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze 95 tez przeciw odpustom. Wydarzenie to uchodzi za początek reformacji, choć Luter nie zamierzał jeszcze wówczas zrywać z Kościołem katolickim. Za potępieniem odpustów kryła się nowa doktryna zbawienia, którą Luter zawarł w późniejszych pismach. Wychowanek szkoły Bractwa Wspólnego Żywota i czytelnik dzieł mistyków spod znaku devotio moderna głosił, że wskutek grzechu pierworodnego człowiek utracił wolną wolę, jest podatny na grzech i przez uczynki nie może zapewnić sobie zbawienia. Lecz łaskawość Pana jest taka – pisał Luter – że chociaż zło istnieje, nie liczy się jako grzech tym, którzy wzywają Boga i ze łzami w oczach proszą go o zbawienie
. Tylko przez wiarę (łac. sola fide) i wyłącznie dzięki łasce (łac. sola gratia), które darowane zostają człowiekowi, staje się on zdolny do czynienia dobra i może zostać zbawiony. Przy takim spojrzeniu na kondycję ludzką traciły znaczenie zarówno czyny pokutne, jak i odpusty. Trzecią zasadą teologii Lutra było uznanie Pisma Świętego za jedyne źródło wiedzy o prawdziwej wierze chrześcijańskiej (łac. sola scriptura). Konsekwencją tego było zaś odrzucenie tradycji Kościoła, w tym kultu świętych i ich relikwii. Z nauki o zbawieniu wynikały też wnioski dotyczące sakramentów: z siedmiu praktykowanych przez Kościół katolicki Luter uznawał tylko chrzest oraz komunię, a za najważniejszą część mszy uważał kazanie i czytanie Pisma Świętego.
Poglądy reformatora wkrótce stały się przedmiotem jego dyskusji z innymi teologami. W 1520 r. w specjalnie wydanej bullibulli papież potępił tezy Lutra. Gdy reformator publicznie spalił ów dokument, cesarz Karol V podczas sesji sejmu Rzeszy w Wormacji w 1521 r. ogłosił edykt, czyli zarządzenie, mocą którego Luter został wyjęty spod prawa. Zagrożony śmiercią reformator skorzystał wówczas z gościny elektoraelektora saskiego i ukrył się na zamku w Wartburgu. Tam dokonał również przekładu Nowego Testamentu na język niemiecki.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D185K3CO2
Film opowiadający o życiorysie i reformach Marcina Lutra.
Słownik
(łac. bulla - bańka, bąbel), dokument papieski o szczególnej wadze
(fr.) taniec śmierci, często wykorzystywany zwłaszcza w kulturze średniowieczna motyw, przedstawiający korowód prowadzony przez Śmierć, a złożony z reprezentantów różnych stanów, kategorii wiekowych, zawodów itp.
(z łac. elector – wyborca) tytuł książąt Rzeszy uprawnionych do udziału w wyborze cesarza
(łac. Calvaria, odpowiednik hebr. Golgota – czaszka) zespół kaplic albo kościołów, które budowano zwykle na wzgórzach, a stanowiących stacje drogi krzyżowej
(łac. scholasticus — szkolny) kierunek w średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, dążący do rozumowego uzasadniania wiary i dogmatów religijnych bez konieczności odwoływania się do doświadczenia; kierunek ten był związany z nurtem uniwersyteckim
Słowa kluczowe
Marcin Luter, odpusty, reforma Kościoła katolickiego, reformacja
Bibliografia
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Reformacja, oprac. L. Szucki, J. Tazbir, Warszawa 1960.
Katechizm Mniejszy i Większy Marcina Lutra, Warszawa 1959.
S. Cynarski, Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981.