Powstanie styczniowe

R1P1jC0852we21

Ilustracja przedstawia Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego. Na górze strony dużymi literami jest napis: KOMITET CENTRALNY JAKO TYMCZASOWY Rząd Narodowy. U dołu dokumentu są dwie pieczątki. Pierwsza ma napis: Biblioteka Narodowa, a druga: KOM. PR Litewski, Organizacja Narodowa. Fragment manifestu brzmi następująco: Nikczemny rząd najezdniczy, rozwścieklony oporem męczonej przezeń ofiary, postanowił zadać jej cios stanowczy – porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jej obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie. Polska nie chce, nie może poddać się bezopornie temu sromotnemu gwałtowi [i] pod karą hańby przed potomnością powinna stawić energiczny opór. Zastępy młodzieży walecznej, młodzieży poświęconej, ożywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w sprawiedliwość i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucić przeklęte jarzmo lub zginąć. Za nią więc Narodzie Polski, za nią! Po straszliwej hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach ucisku, Centralny Narodowy Komitet, obecnie jedyny legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki już ostatniej, na pole chwały i zwycięstwa, które Ci da i przez imię Boga na Niebie dać przysięga, bo wie, że Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem. Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją, zdobędziesz wielkością takiego męstwa, świętością takich ofiar, jakich lud żaden nie zapisał jeszcze na dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyźnie Twojej dasz bez żalu, słabości i wahania wszystką krew, życie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje. W zamian Komitet Centralny Narodowy przyrzeka Ci, że siły dzielności Twej nie zmarnieją, poświęcenia nie będą stracone, bo ster, który ujmuje, silną dzierżyć będzie ręką. Złamie wszystkie przeszkody, roztrąci wszelkie zapory, a każdą nieprzychylność dla świętej sprawy, nawet brak gorliwości, ścigać i karać będzie przed surowym, choć sprawiedliwym trybunałem obrażonej Ojczyzny. W pierwszym zaraz dniu jawnego wystąpienia, w pierwszej chwili rozpoczęcia świętej walki, Komitet Centralny Narodowy ogłasza wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnymi i równymi obywatelami kraju. Ziemia, którą lud rolniczy posiadał dotąd na prawach czynszu lub pańszczyzny, staje się od tej chwili bezwarunkową jego własnością, dziedzictwem wieczystym. Właściciele poszkodowani wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Państwa. Wszyscy zaś komornicy i wyrobnicy, wstępujący w szeregi obrońców kraju, lub w razie zaszczytnej śmierci na polu chwały rodziny ich, otrzymają z dóbr narodowych dział obronionej od wrogów ziemi. Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do broni! bo godzina wspólnego wyzwolenia już wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty. A teraz odzywamy się do Ciebie Narodzie Moskiewski: tradycyjnym hasłem naszym jest wolność i braterstwo ludów, dlatego też przebaczamy Ci nawet mord naszej Ojczyzny, nawet krew Pragi i Oszmiany, gwałty ulic Warszawy i tortury lochów Cytadeli. Przebaczamy Ci, bo i Ty jesteś nędzny i mordowany, smutny i umęczony, trupy dzieci Twoich kołyszą się na szubienicach carskich, prorocy Twoi marzną na śniegach Sybiru. Ale jeżeli w tej stanowczej godzinie nie uczujesz w sobie zgryzoty za przeszłość, świętszych pragnień dla przyszłości, jeżeli w zapasach z nami dasz poparcie tyranowi, który zabija nas, a depcze po Tobie – biada Ci! bo w obliczu Boga i świata całego, przeklniemy Cię na hańbę wiecznego poddaństwa i mękę wiecznej niewoli, i wyzwiemy na straszny bój zagłady, bój ostatni europejskiej cywilizacji z dzikim barbarzyństwem Azji. Warszawa, dnia 22 stycznia 1863 r. Za zgodność z oryginałem ręczy Litewski Komitet jako prowincjonalny rząd tymczasowy na Litwie i Białorusi.

W dniu 22 stycznia 1863 r. Centralny Komitet Narodowy stojący na czele ugrupowania „czerwonych” przekształcił się w Rząd Narodowy, który ogłosił manifest, zawierający wezwanie do walki oraz zapowiadający uwłaszczenie chłopów.

Manifest został wydany w dniu wybuchu powstania i miał przede wszystkich zachęcić Polaków do walki. Zwrócenie się do ludności chłopskiej miało szczególne znaczenie w związku z małym zaangażowaniem tej grupy w powstanie listopadowe, a zwłaszcza w kontekście wydarzeń w Galicji z 1846 r. Władze powstańcze zdawały sobie sprawę z tego, że chłopstwo jest ogromną siłą, bez której walka niepodległościowa nie może się powieść. A co najważniejsze, działanie bez porozumienia z nią może skończyć się tragicznie, jak w trakcie rabacji galicyjskiej. Wiedziano także, że konieczne jest rozszerzenie powstania poza granice Królestwa Polskiego, dlatego starano się skłonić do udziału w walkach również ludność na Litwie i Rusi – w całej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej.

Przebieg walk

R1KgMRJDDJ2x81

Czarno‑biała ilustracja przedstawia kilku mężczyzn. Mężczyzna po prawej stronie klęczy, jest ubrany w czarny habit, ręce ma połączone łańcuchem. Przed nim na koszu leży krzyż. Palcem wskazującym pokazuje w stronę wyjścia, które jest za nim. Wzrok i głowę ma skierowaną w górę. Po lewej stronie stoi czterech mężczyzn. Jeden jest wysunięty do przodu, a trzech stoi za nim. Mężczyzna z przodu jest ubrany w długi płaszcz, mundur z orderami, pas wokół tali oraz czapkę z małym daszkiem. W prawej dłoni trzyma szablę. Mężczyźni za nim są ubrani w płaszcze.

W styczniu 1863 roku w Królestwie Polskim znajdowało się ok. 112 tys. żołnierzy rosyjskich, w czerwcu po zakończeniu poboru nadzwyczajnego liczba ta wzrosła do prawie 126 tys. Na Litwie walczyły dodatkowe oddziały, dając w sumie liczbę 190 tys. żołnierzy armii carskiej. Rosjanie mieli ogromną przewagę nad siłami powstańczymi, które w szczytowym momencie liczyły ok. 30 tys. źle uzbrojonych żołnierzy. Powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej, w której naliczyć można ok. 1200 niewielkich bitew, krwawych potyczek i niewielkich akcji. Pierwszymi bitwami powstania były stoczone 21 stycznia 1863 roku starcia pod Płockiem i Kraśnikiem. To pierwsze zakończyło się niepowodzeniem – oddział naczelnika powstania w guberni płockiej Zygmunta Padlewskiego nie zdołał zdobyć Płocka, a 7 dni później, 28 stycznia, poniósł porażkę pod Słominem i Unieckiem. W kwietniu 1863 roku Padlewski został pojmany przez Rosjan i przewieziony do Płocka, tam skazano go na karę śmierci i 15 maja rozstrzelano. Innymi ważnymi starciami powstania były: bitwa pod Węgrowem (stoczona 3 lutego 1863 roku), zwana polskimi Termopilami, którą mimo złego ustawienia zwyciężyli powstańcy, pokonując rosyjską artylerię, oraz bitwa w Sosnowcu (stoczona z 6 na 7 lutego 1863 roku), która okazała się jedynym pełnym zwycięstwem Polaków, zakończonym kontrolą miasta przez administrację powstańczą.

Brak Dąbrowskiego, aresztowanego jeszcze w sierpniu 1862 r., uniemożliwił realizację planu opanowania warszawskiej Cytadeli. Nie udało się też zdobyć żadnego z większych miast Królestwa, w którym mogłoby się ulokować centrum dowodzenia. Pierwsze uderzenie zaskoczyło Rosjan, ale regularne wojsko bardzo szybko uzyskało przewagę nad słabo uzbrojonymi oddziałami partyzanckimi. W czerwcu Wielopolskiego zdymisjonowano, dwa miesiące później wielki książę Konstanty opuścił Królestwo, a urząd namiestnika Królestwa objął rosyjski generał Fiodor Berg.

RcKxq3yMIP40D1

Na zdjęciu portretowym znajduje się młody mężczyzna. Ma on wąsy, okulary, krzaczaste brwi oraz gęste włosy. Jest ubrany w koszulę i marynarkę, na szyi ma muszkę.

Mimo prób nie udało się ustanowić stabilnego dowództwa nad siłami powstańczymi. Przez krótki czas funkcję dyktatoradyktatordyktatora sprawował przybyły z emigracji radykał Ludwik Mierosławski, po nim zaś wysunięty przez białych Marian Langiewicz. Kierownictwo polityczne i organizacyjne spoczywało w ręku tajnego Rządu Narodowego, w którego imieniu pobierano podatki i wykonywano wyroki na zdrajcach, ale jednocześnie trwały zmagania między czerwonymi a białymi o kontrolę nad nim. W październiku 1863 r. dyktatorem został związany z białymi Romuald Traugutt. Za główne zadanie uważał on dotrwanie powstania do wiosny 1864 r., kiedy to w pole miały wyruszyć zreorganizowane przezeń oddziały oraz chłopskie pospolite ruszenie. Wierzono też w obietnice Napoleona III i spodziewano się wybuchu wojny w Europie. Tymczasem 2 marca 1864 r. Aleksander II ogłosił dekret o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim, co przekreśliło szanse na ich masowy udział w zrywie narodowym. W kwietniu Traugutt został aresztowany, a cztery miesiące później stracony na stokach Cytadeli wraz z innymi członkami Rządu Narodowego. Podczas egzekucji obecny był 30‑tysięczny tłum, a zgromadzenie przerodziło się w manifestację uczuć patriotycznych.

Krwawo stłumiono powstanie na ziemiach zabranych. Na Wołyniu walki trwały krótko i w maju 1863 r. zakończyły się zwycięstwem Rosjan, wspomaganych przez miejscowych chłopów, na Litwie natomiast toczyły się do października. W guberniach wileńskiej, kowieńskiej i grodzieńskiej oraz na Żmudzi powstanie poparła ludność katolicka, w tym także część chłopów. Niestety przewaga sił rosyjskich była przygniatająca, a próby przerzucenia broni i ochotników z zagranicy zakończyły się niepowodzeniem. Rozbicie ruchu przyspieszyły brutalne represje stosowane przez generała Michaiła Murawjowa, który swą działalnością zasłużył na przydomek Wieszatiel.

Ciekawostka

Międzynarodowe aspekty powstania styczniowego

Tajne porozumienie rosyjsko‑francuskie z 1859 r. zapowiadało przewrót w stosunkach międzynarodowych, jakim niewątpliwie byłoby zbliżenie Petersburga i Paryża. Na przeszkodzie w zawarciu tego aliansu stała jednak sprawa polska. Oficjalnie wspierający narody uciśnione Napoleon III nie mógł wiązać się z Rosją bez utraty twarzy, tym bardziej że Polacy cieszyli się we Francji sympatią. Cesarz mógł najwyżej pokładać nadzieję, że reformujący Rosję Aleksander II wywiąże się z obietnicy poprawy ich położenia.

Załagodzenie sprawy polskiej nie było jednak na rękę Prusom. Gdyby bowiem doszło do sojuszu Rosji z Francją, to układ sił w państwach niemieckich zostałby zamrożony i Prusy nie wyciągnęłyby korzyści z osłabienia Austrii. Pruski ambasador w Petersburgu, Otto von Bismarck, starał się więc pokrzyżować plany margrabiego Wielopolskiego, który zabiegał o cesarską akceptację dla reform w Królestwie Polskim, mających zgasić patriotyczne wrzenie. Wielopolskiemu udało się wprawdzie osiągnąć swój cel, ale jego polityka nie została zaakceptowana przez rodaków.

R10o9p0MALdZC1

Rysunek przedstawia czterech mężczyzn. Po lewej stronie obrazka trzech z nich siedzi na krzesłach przy stole, za nimi na ścianie znajduje się napis: WARSAW. Wszyscy są ubrani w mundury, mają koronę lub hełm na głowie, posiadają wąsy. Mężczyzna po lewej stronie stołu lewą ręką podpiera się o stół, a prawą ma opartą na kolanie. Naprzeciw niego drugi mężczyzna opiera się o stół, w lewej ręce trzyma laskę. Za nim jest przepierzenie. Po prawej stronie obrazka jest czwarty mężczyzna, który stoi on za ścianą. Jest ubrany w płaszcz, spodnie i cylinder, ma wąsy, prawą dłoń ma przyłożoną do nosa. Jest delikatnie pochylony do przodu.

W styczniu 1863 r. w Królestwie Polskim wybuchło powstanie. Spotkało się ono z poparciem środowisk liberalnych w Europie, którym Rosja, nawet pod rządami reformatorskiego Aleksandra II, jawiła się jako tyrania. Zryw postawił Napoleona III w kłopotliwej sytuacji, gdyż zarówno Polacy, jak i międzynarodowa opinia, właśnie od niego oczekiwali podjęcia działań. Tymczasem mianowany w 1862 r. premierem Bismarck zaproponował Rosjanom zawarcie układu o pomocy w zwalczaniu powstania, zezwalającego siłom rosyjskim walczącym z Polakami na przemarsze przez przygraniczne terytoria Prus. I choć owa konwencja Alvenslebena – nazwana tak od nazwiska sygnującego ją pruskiego generała – z wojskowego punktu widzenia nie była Rosji wcale potrzebna, to jednak względy dyplomatyczne sprawiły, że chętnie na nią przystano. W  odpowiedzi Francja i Wielka Brytania złożyły wspólnie protest w  Petersburgu, poparty przez Włochy, Austrię, Hiszpanię, Portugalię, Danię, Szwecję i Turcję. Był to jednak jedyny krok, na który zdobył się Napoleon III. Na przełomie lat 50. i 60. XIX w. cesarz poniósł więc klęskę dyplomatyczną: polityka prowadzona przezeń w Italii doprowadziła do popsucia relacji z Anglikami, wkrótce zaś zraził do siebie także Rosję, której neutralności zawdzięczał sukcesy odniesione kosztem Austrii. Nie powiodła się również próba ożywienia stosunków francusko- -rosyjskich podczas wizyty Aleksandra II w  Paryżu w  1867 r., w  trakcie której tłum wznosił okrzyki „Niech żyje Polska!”.

R18DHw21jxArp1

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę ubranego w koszulę, kamizelkę, muszkę, płaszcz oraz spodnie. Przez prawą rękę ma przewieszony szal. W lewej dłoni trzyma czapkę i opiera się o krzesło.

W maju 1865 r. na Podlasiu zlikwidowano ostatni oddział powstańczy, dowodzony przez księdza Stanisława Brzóskę. Ogółem przez ponad dwa lata stoczono ponad 1200 bitew i potyczek. W walkach po stronie powstańczej wzięło udział łącznie 200 tys. osób, ale w polu pozostawało naraz nie więcej niż 20–30 tys. Według szacunków badaczy, straty Królestwa, liczącego 6,5 mln mieszkańców, wyniosły 46 tys. osób, w tym 20 tys. wywiezionych bezpowrotnie na Syberię i 5 tys. emigrantów. W szeregach powstańczych walczyli też cudzoziemcy: Francuzi, Włosi i Rosjanie, a nawet oficerowie armii szwedzkiej.

Upadek powstania otworzył nowy etap w dziejach Królestwa, które utraciło nawet te elementy autonomiiautonomiaautonomii, które zachowano w okresie międzypowstaniowym. Namiestnikiem aż do śmierci w 1874 r. pozostał Berg, ale jego następcy nosili już tylko tytuł generał‑gubernator. Powołany do życia w 1864 r. Komitet Urządzający opracował program ujednolicenia Królestwa Polskiego z Rosją, a jego ziemie od lat 70. XIX w. zaczęto nazywać Krajem Nadwiślańskim. Miejscową administrację i sądownictwo opanowali Rosjanie, Polakom natomiast nie utrudniano robienia kariery – poza wojskiem – na terenie Rosji, co miało sprzyjać ich integracji z Cesarstwem. W szkolnictwie wprowadzono rosyjski jako język wykładowy, a zlikwidowaną w 1869 r. Szkołę Główną zastąpił Cesarski Uniwersytet Warszawski.

RzovTrevF4va4

Ilustracja przedstawia herb. Jest na nim biały orzeł na czerwonym tle z rozpostartymi skrzydłami i głową skierowaną w lewą stronę.

Gloria Victis

RP29KWPE1olhJ1

Ilustracja przedstawia pieczęć z napisem na obwodzie: RZĄD NARODOWY, RÓWNOŚĆ, WOLNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ. Na środku pieczęci jest herb z ozdobną koroną podzielony na trzy części. W górnej części herbu po lewej stronie jest orzeł z krzyżem przy lewej nodze. Po prawej stronie herbu w górnej części jest rycerz z mieczem i tarczą, który siedzi na koniu. Na dole herbu jest stojący anioł ze skrzydłami. W prawej ręce trzyma miecz, a w lewej tarczę.

Upadek powstania styczniowego oznaczał kres idei powstańczej walki o niepodległość, którą zapoczątkował Tadeusz Kościuszko, ogłaszając w marcu 1794 r. na krakowskim rynku insurekcję narodową. Jedynie nieliczni działacze emigracyjni wierzyli jeszcze w szanse kontynuowania wysiłku zbrojnego. Należał do nich książę Adam Sapieha, który jeszcze latem 1864 r. wzywał do rozszerzenia działań na pozostałe zabory. Odezwę tę zdezawuował galicyjski konserwatysta Paweł Popiel, który domagał się wręcz usunięcia z życia politycznego członków władz powstańczych.

Nie tak radykalnie, ale również w potępiającym tonie, wypowiadali się o powstaniach inni galicyjscy konserwatyści. Wybitny historyk, jeden z twórców szkoły krakowskiej, Józef Szujski – sam zresztą uczestnik powstania styczniowego – przyrównywał działalność spiskową do staropolskiego liberum veto, na wzór którego ukuł termin liberum conspiro – wolność spiskowania. Pogląd ten wyrażano również w ogłoszonej w 1869 r. przez Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego i Stanisława Koźmiana satyrze Teka Stańczyka, od której tytułu do konserwatystów krakowskich przylgnęło na trwałe określenie stańczycystańczycystańczycy.

W Kraju Nadwiślańskim odpowiedzią na klęskę powstania było, z jednej strony – zintensyfikowanie pracy organicznej, z drugiej zaś – podjęcie pracy u podstawpraca organiczna, praca u podstawpracy u podstaw, jak nazywano wysiłki mające na celu pobudzenie świadomości narodowej i obywatelskiej chłopów. Oba kierunki działań miały jednak charakter długofalowy i były zakrojone raczej na dziesięciolecia niż na lata. Ugruntowywało się więc powszechne przekonanie o braku szans na odzyskanie niepodległości i konieczności ugody z zaborcami, szczególnie z Rosją. Jednak ani postawa kapitulancka, ani próby wytargowania ustępstw, choćby za cenę rezygnacji z ziem zabranych, nie miały widoków powodzenia, gdyż jedynym dążeniem imperium były już w tym czasie całkowita rusyfikacja i pozbycie się problemu polskiego raz na zawsze.

Podobny kurs przyjęła polityka pruska, zmierzająca do germanizacji Wielkopolski. Jedynym wyjątkiem wśród zaborców okazała się słabnąca w wyniku klęsk w wojnach w Italii i z Prusami Austria, gdzie Polakom przyznano autonomię.

R1KgjvcmZFR6r

Film opisujący Powstanie Styczniowe.

Film opisujący Powstanie Styczniowe.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D18GeG2j1

Film opisujący Powstanie Styczniowe.

Słownik

Słowa kluczowe

powstanie styczniowe, Ludwik Mierosławski, Marian Langiewicz, Romuald Traugutt, Józef Szujski, Teka Stańczyka

Bibliografia

J.W. Borejsza, Piękny wiek XIX, Warszawa 1984.

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.