Świat XXI wieku to świat kontrastów oraz ogromnego rozwarstwienia dochodowego i rozwoju gospodarczegorozwój gospodarczyrozwoju gospodarczego. Nie jest to bynajmniej zjawisko nowe. Analiza źródeł historycznych wskazuje, że od zawsze istniały centra i obszary peryferyjne, które rozwijały się wolniej.

Potwierdzają to również współczesne dane statystyczne oraz mierniki, za pomocą których naukowcy oceniają, klasyfikują oraz porównują państwa.

Źródeł stwierdzonych nierówności należy natomiast upatrywać w czynnikach kształtujących potencjał i poziom społeczno‑gospodarczy. Dla każdego regionu i państwa uwarunkowania te są inne. Najczęściej tworzą one również splot uwarunkowań.

R1UOJJEKGI1tt

Ilustracja przedstawia schemat, na którym wymieniono przyczyny dysproporcji - przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne, polityczne, historyczne.

Czynniki przyrodnicze

Jedną z grup czynników wpływających na powstawanie dysproporcji rozwojowych państw są zasoby przyrodnicze. Wszelka działalność człowieka odbywa się w określonej przestrzeni geograficznej, na którą składają się warunki geologiczne, fizjograficzne, klimatyczne, hydrologiczne, glebowe i biologiczne. To one predysponują niektóre regiony i kraje do rozwoju rolnictwa, innym dają szanse na rozbudowę sektora przemysłu, transportu czy turystyki. Cechy środowiska decydują również o warunkach życia i stanie zdrowia mieszkańców.

Dla rozwoju rolnictwa przeszkodą są strefy klimatów zimnych oraz gorących i suchych, obszary występowania jałowych gleb i niekorzystnego ukształtowania terenu. W regionach tych problemem staje się zapewnienie ludności wystarczającej ilości pożywienia i wody. Występujące tam powszechnie zjawisko niedożywienia i głodu wpływa z kolei na stan zdrowia i długość życia zamieszkujących te obszary ludzi. Warunki klimatyczne odpowiadają również za wydajność pracy. Strefy zimne i gorące wymagają skrócenia dziennego czasu pracy lub zmiany jej organizacji, np. poprzez popularną w krajach tropikalnych sjestę lub stosowanie rozwiązań technicznych takich jak klimatyzacja.

Rozwój współczesnej gospodarki opiera się głównie na sektorze przemysłu i usług, które w największym stopniu odpowiadają za PKB poszczególnych krajów. W uprzywilejowanej sytuacji są kraje zasobne w surowce mineralne, zwłaszcza energetyczne i metaliczne. Mogą one stanowić bazę surowcową dla krajowego przemysłu lub być źródłem dochodów z eksportu. To bogatym złożom ropy naftowej i gazu ziemnego zawdzięczają swój sukces ekonomiczny kraje Zatoki Perskiej.

Z kolei dostęp do mórz i oceanów otwiera możliwości rozwoju rybołówstwa, a także turystyki i handlu.

Warunki środowiskowe są nadal czynnikami determinującymi rozwój krajów słabo rozwiniętych. Kraje o wyższym poziomie rozwoju mogą minimalizować niekorzystne skutki, wykorzystując technologię – nawadniając tereny uprawne, odsalając wodę morską.

Czynniki społeczne

Podstawowe znaczenie dla procesów rozwoju ekonomicznego mają obecnie zasoby ludzkie. Ich znaczenie dostrzeżono już w czasach rewolucji przemysłowej. Kraje, które dysponowały wówczas liczną i tanią siłą roboczą, w krótkim czasie osiągnęły znaczny postęp gospodarczy. W XIX wieku industrializacja objęła kraje Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone. W połowie XX wieku podobne procesy miały miejsce w krajach Azji Wschodniej – Japonii i Korei Południowej, a obecnie w krajach Afryki.

Wraz z postępem technologicznym oraz rozwojem edukacji rola zasobów ludzkich ulega zmianom. Zmniejsza się znaczenie ilości zatrudnianych osób na rzecz ich kwalifikacji i kompetencji.

Cześć ekonomistów i socjologów zwraca również uwagę na wpływ czynników kulturowych i religijnych na efektywność pracy. W wielu państwach słabiej rozwiniętych przekonania te ograniczają lub zakazują np. aktywności zawodowej kobietom. Określają także potrzeby człowieka i skłonności do ich zaspokojenia. Mogą ograniczać lub – przeciwnie – zwiększać strukturę popytu. Przyjęte systemy wartości rzutują także na stosunek do pracy. Symboliczny jest już etos pracy mieszkańców krajów azjatyckich, np. Japonii, powszechnie uważanych za pracowitych, zdyscyplinowanych i punktualnych pracowników.

Na rozwój ekonomiczny wpływają również kwestie demograficzne – struktura wieku i płci. Obserwowana w krajach słabo rozwiniętych eksplozja demograficzna odpowiada za gwałtowny wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym. Zbyt obfite zasoby ludzkie w stosunku do możliwości i potrzeb gospodarek tych państw spowodowały jednak dużą konkurencję na rynkach pracy oraz wysokie wskaźniki bezrobocia. Brak pracy natomiast pogłębia problemy ubóstwa w tych krajach.

W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się natomiast postępujący proces starzenia się ludności i zmniejszania się grupy osób w wieku produkcyjnym. Ograniczone zasoby pracowników wymuszają zmiany organizacyjne w gospodarkach, np. postępującą automatyzację produkcji i usług.

Czynniki ekonomiczne

Drugim najważniejszym czynnikiem determinującym rozwój państw są zasoby kapitałowe oraz technologiczne, którymi one dysponują. Od dostępu do środków technicznych i kapitałowych zależy wydajność, efektywność oraz jakość wytwarzanych produktów oraz oferowanych usług. Dlatego znacznie większe szanse rozwojowe mają kraje inwestujące w infrastrukturę techniczną oraz park maszynowy.
To między innymi z rozwojem technologii cyfrowych i informatycznych kojarzone są gospodarki tzw. azjatyckich tygrysów (Korei Południowej, Singapuru, Hongkongu, Tajwanu), które w latach 1960‑1990 weszły na drogę szybkiego wzrostu ekonomicznego. Charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo są coraz większe nakłady w sektorze B + Rsektor B + R sektorze B + R, obejmujące badania podstawowe, eksperymenty. W ich efekcie powstają nowe patenty, wynalazki, koncepcje i teorie, które udoskonalają i usprawniają gospodarkę. W nakładach na prace badawczo‑rozwojowe przodują kraje Azji Wschodniej, Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone.

Czynniki polityczne

Analizując sytuację gospodarczą państw, nie można oddzielić jej od kwestii politycznych. Polityka i gospodarka wzajemnie na siebie oddziałują. Ustrój i system zarządzania, stanowienie i egzekwowanie prawa mogą wzmacniać lub – przeciwnie – osłabiać potencjał społeczno‑ekonomiczny państw.

Rozwojowi gospodarczemu sprzyjają systemy demokratyczne, cechujące się przejrzystym prawem oraz sprawnie funkcjonującymi strukturami władzy centralnej i samorządowej. Klarowne przepisy oraz sprawiedliwe obciążenia podatkowe wspierają przedsiębiorczość obywateli i przyciągają do kraju inwestorów.

Cechą wspólną wysoko rozwiniętych państw jest również wykształcanie się społeczeństwa obywatelskiego, przejawiającego się w świadomości potrzeb wspólnotowych, zainteresowaniu sprawami społecznymi i aktywnym włączaniu się mieszkańców w procesy decyzyjne władz. Reprezentantami takich państw są kraje skandynawskie, zajmujące czołowe miejsca w rankingach rozwoju społecznego, jakości życia i szczęścia.

W przeciwieństwie do krajów demokratycznych, państwa autorytarne lub dyktatorskie nie tylko nie są zainteresowane konsultacjami społecznymi, ale ich działania mogą nawet godzić w dobrostan obywateli. Uwidacznia się to np. w rozdziale środków budżetowych, które zamiast służyć poprawie jakości życia mieszkańców przeznaczane są na zbrojenia. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w Korei Północnej czy na Białorusi.

Brak dobrze funkcjonujących struktur państwowych może prowadzić do destabilizacji politycznej kraju, a w skrajnych przypadkach nawet do utraty kontroli nad częścią terytorium. Następstwem są napięcia społeczne i polityczne, prowadzące często do konfliktów zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Sytuacja taka nie sprzyja rozwojowi gospodarczemu ani poprawie jakości życia mieszkańców, o czym świadczą przykłady Syrii, Afganistanu, Somalii czy Jemenu, borykające się z konsekwencjami wojen.

W wielu słabo rozwiniętych krajach jednym z najważniejszych problemów jest także powszechna korupcja oraz nepotyzmnepotyzmnepotyzm. Brak jawnych i przejrzystych zasad podziału środków, obsady stanowisk urzędniczych powoduje wykształcanie się tzw. rządów oligarchiioligarchiaoligarchii. W krajach takich powstają uprzywilejowane grupy społeczeństwa, które mają dostęp do dóbr i usług, podczas gdy pozostali są ich pozbawieni. W efekcie powstaje ogromne rozwarstwienie ekonomiczne społeczeństwa. Zjawisko to jest charakterystyczne dla wielu krajów postkolonialnych Afryki.

Metody sprawowania władzy znajdują często odzwierciedlenie w sposobach gospodarowania. Teoria ekonomii wyróżnia dwa główne systemy gospodarek – wolnorynkową oraz centralnie planowaną. Mimo że w obu przypadkach można wskazać zalety i wady, dominuje pogląd, że słabsze wyniki ekonomiczne przynosi ta druga. Gospodarka centralnie planowana, zwana również nakazowo‑rozdzielczą, funkcjonowała po II wojnie światowej w krajach socjalistycznych, w tym również w ówczesnej Polsce. Cechą tego systemu była dominacja własności państwowej. Nacjonalizacja prywatnych przedsiębiorstw oraz majątków ziemskich spowodowała ograniczenie konkurencyjności oraz innowacyjności. Wszystkie decyzje dotyczące rodzaju czy wielkości produkcji podejmowano na szczeblach władzy centralnej, co skutkowało małą elastycznością gospodarki. W efekcie wszystkie państwa bloku wschodniego doświadczyły kryzysów gospodarczych i rozwijały się wolniej niż państwa Europy Zachodniej, funkcjonujące zgodnie z zasadami wolnorynkowymi.

Czynniki historyczne

Obecny stan gospodarek wielu państw jest wypadkową wielu przyczyn, również tych historycznych.

Takim wydarzeniem dla krajów Europy Wschodniej, w tym Polski, było znalezienie się pod politycznym oddziaływaniem Związku Radzieckiego i wprowadzenie ustroju socjalistycznego. Jego konsekwencją były ogromne zapóźnienia społeczno‑gospodarcze w stosunku do krajów Europy Zachodniej, widoczne do dzisiaj we wskaźnikach ekonomicznych.

Jeszcze większe piętno odcisnął w wielu krajach kolonializm. Taką historią charakteryzują się niemal wszystkie kraje Afryki oraz znaczna część państw Azji Południowej. Przez kilkaset lat kolejne mocarstwa europejskie eksploatowały zasoby naturalne podbitych krajów oraz wykorzystywały ich mieszkańców jako tanią lub niewolniczą siłę roboczą. Uzyskiwane ze sprzedaży surowców i towarów oraz pracy ludności środki przyczyniały się do wzrostu bogactwa metropolii kolonialnych. Dla wielu europejskich państw – Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Portugalii, Francji czy Holandii – okres posiadania przez nie posiadłości zamorskich to „złoty wiek” handlu i prosperity ich gospodarek. Niestety dystrybucja zysków nie dotyczyła krajów podbitych, których mieszkańcy w żaden sposób nie odczuwali poprawy warunków życia. Po odzyskaniu niepodległości nowo powstałe kraje, pozbawione środków finansowych, nie były w stanie stworzyć sprawnie funkcjonujących państw. Potwierdzają to wskaźniki dotyczące systemu edukacji, służby zdrowia oraz warunków życia w tych krajach.

RRfOLyP7BQ8pm

Na zdjęciu znajduje się para długorogich, brązowych bawołów zaprzężona w prymitywnej budowy pług, który od tyłu prowadzi bardzo chudy, łysy, czarnoskóry mężczyzna, ubrany w polo w czerwone-czarne poziome paski i krótkie szare spodenki. W tle widać jeszcze jedną parę bawołów, o ciemniejszym umaszczeniu.

Rcf6EU0Z0MzAj

Na zdjęciu jest platforma wiertnicza na morzu. Jest to wysoka metalowa konstrukcja na metalowym stelażu. Od centralnej instalacji w kształcie prostopadłościanu z okrągłym lotniskiem zamiast dachu odchodzą na boki w trzy strony korytarze w metalowych stelażach. Po Lewej stronie takim korytarzem połączony jest szyb naftowy, o wyglądzie długiego komina. Z wylotu wydobywa się ogień.

RQGQLBkYEZDra

Na zdjęciu jest panorama wielkiego, nowoczesnego miasta. Są tu wysokie wieżowce, przed którymi znajduje się nieduży akwen wodny, przy którym jest gęsta zabudowa domów o białych ścianach i pomarańczowych dachach. PO prawej znajduje się dużo wieżowców, teren zieleni miejskiej i budynki ciagnące się po horyzont.

RpeccV8uFFqU1

Na zdjęciu znajdują się metalowe półki magazynowe, na których stoją jeden koło drugiego szklane słoiki z białymi zakrętkami. W słoikach znajdują się rośliny. Po lewej od półek stoi para młodych naukowców w białych fartuchach. Kobieta trzyma w lewej ręce uniesionej słoik z rośliną. Uśmiecha się. Mężczyzna stoi za nią, ma skupiony wyraz twarzy. Oboje patrzą na słoik. Po prawej od półek również stoi para w białych fartuchach. Mężczyzna w okularach trzyma uniesiony słoik w lewej dłoni. Stojąca obok niego kobieta patrzy na mężczyznę.

R2bFHdo6eEJv8

na zdjęciu znajduje się kobieta we wzorzystym sari siedząca w brudnym pomieszczeniu przy dość prymitywnie wyglądającej maszynie tkackiej. W maszynie zamontowane są duże szpule białego włókna.

RAr5x4McnRk8H

Na zdjęciu znajduje się mnóstwo gęsto ustawionych robotów montażowych i innych urządzeń. Roboty mają kształt pomarańczowych ramion, w formie odwróconej litery el. Stoją przy linii montażowej.

Słownik