Czy można zobaczyć „psa w ogóle”?

OntologiaontologiaOntologia – obok epistemologii i etyki – jest jednym z głównych działów filozofii. Zajmuje się bytembytbytem, czyli tym, co istnieje. Co to jednak oznacza? Gdy pomyślimy o wszystkim, co istnieje, prawdopodobnie przyjdzie nam na myśl olbrzymi zbiór różnorodnych przedmiotów. Rozmyślanie o tak wielu przedmiotach byłoby jednak niemożliwe i nie przyniosłoby żadnych sensownych wyników. Mówiąc o bycie, nie mamy więc na myśli każdego z ludzi, którzy istnieją na Ziemi, ale „ludzi w ogóle” – pewien gatunek zwierząt. Mówiąc o zwierzętach, nie myślę z kolei o moim psie, ale o „zwierzętach”, a więc o bytach, których wspólne cechy sprawiają, że różnią się one np. od roślin. Byt jest więc kategorią abstrakcyjną.

Te rozważania prowadzą nas do ważnego problemu ontologicznego: czy rzeczywistość składa się tylko z wielu jednostkowych, materialnychmateriamaterialnych bytów, czy może oprócz nich istnieją byty ogólne? Jeśli zaś istnieją - to w jaki sposób? Czy należą do materialnej przyrody, czy nie? Pierwsi filozofowie greccy – m.in. jońscy filozofowie przyrodyjońska filozofia przyrodyjońscy filozofowie przyrody, Empedokles, Demokryt – w ogóle nie posługiwali się kategorią bytu. Dążyli do wyjaśnienia zasady zjawisk przyrody. Zasada ta była według nich materialna – w przypadku Talesa była to woda, w przypadku Empedoklesa – pierwiastki, a w przypadku Demokryta - atomy. Zgadzali się jednak, że wyjaśnienie zjawisk przyrody musi odwoływać się do przyczyn naturalnych, czyli takich, które należą do samej przyrody. Takie stanowisko to naturalizm. Opiera się on na poglądzie ontologicznym, zgodnie z którym rzeczywistość tworzą byty materialne (materializm)materializm(materializm).

Platońskie idee jako byty ogólne

Niektórzy filozofowie działający przed Platonem, jak ParmenidesParmenides z EleiParmenides, podali w wątpliwość wartość wiedzy płynącej ze zmysłów. Platon przejął od nich przekonanie, że świat nie jest taki, jakim postrzega go człowiek. Skoro spostrzeżenia zmysłowe są złudne, nie możemy traktować ich jako materiału do budowania pojęć ogólnych. Jest raczej odwrotnie - żeby w ogóle zobaczyć pewną rzecz, muszę najpierw posiadać jej ogólne pojęcie. Żeby zobaczyć konkretnego człowieka – np. Sokratesa – wcześniej musiałem zobaczyć już za pomocą mojego rozumurozumrozumu samo człowieczeństwo - ideęideeideę człowieka. Idee są według Platona bytami samoistnymi - istnieją niezależnie od świata materii. Wykładem stanowiska Platona jest jego teoria idei. Pogląd ontologiczny, zgodnie z którym istnieje idealna, niezależna od materii rzeczywistość nosi nazwę antynaturalizmu.

Idee to niematerialne, niezmienne doskonałe i tożsame ze sobą byty. Są one, po pierwsze, odpowiednikami pojęć ogólnych, jak np. piękno, prawda i dobro. W tym sensie Platon mówi o idei piękna, idei prawdy oraz idei dobra. Po drugie, idee stanowią wzory zmiennych rzeczy materialnych, które postrzegamy za pomocą zmysłów. Idee są więc w ten sposób powiązane z bytami materialnymi, ale zasadniczo tworzą odrębny świat.

Arystoteles i krytyka teorii idei

Arystoteles był zdecydowanym krytykiem idealistycznej koncepcji Platona. Sprzeciw Arystotelesa brał się w dużej mierze z naukowego zorientowania jego działalności. Podczas gdy Platon oddawał się spekulacjom filozoficznym na najogólniejsze tematy, jak np. istotaistotaistota „piękna w ogóle”, Arystoteles łączył w swojej działalności spekulacje z eksperymentami. Pozwala to zauważyć nawet szybki rzut oka na pozostawione przez niego dzieła. Oprócz traktatów takich jak: O duszy, O miłości czy Etyka nikomachejska, znajdziemy wśród nich Studia z anatomii, O zwierzętach złożonych, O bezpłodności, O roślinach, O zapowiedziach burz, Studia optyczne, Studia astronomiczne, O kamieniu magnezyjskim i inne teksty tego rodzaju. Naukowe zorientowanie filozofii Arystotelesa oznacza przede wszystkim, że cielesny i materialny aspekt rzeczywistości, który dla Platona był pozbawiony wszelkiej wagi, u Arystotelesa stał się równie istotny, co aspekt duchowy. To, że człowiek, w przeciwieństwie do zwierząt, posiada rozum, było równie istotne jak to, że w przeciwieństwie do konia jest istotą dwunożną – by zdefiniować człowieka, należało połączyć oba te aspekty jego istnienia.

Arystoteles potrzebował więc koncepcji bytu, która pozwoliłaby mu powiązać to, co niematerialne i dostępne za pomocą rozumu, z tym, co materialne i dostępne za pomocą zmysłów. Z Platonem łączyło go przekonanie, że byty ogólne istnieją, z naturalistami zaś - że są one częścią przyrody, ale istniały według niego w radykalnie odmienny sposób. Stworzona w kontrze do platońskiego idealizmu koncepcja ontologiczna Arystotelesa należała do działu filozofii nazwanego przez niego metafizykąmetafizykametafizyką, czyli nauką o pierwszych zasadach bytu.

Substancja: to, co ogólne, łączy się z tym, co konkretne

Arystoteles uważał, że tym, co istnieje, są byty jednostkowe: człowiek, koń, drzewo, budynek, łóżko, gwiazdy itp. Każdy z takich bytów był zarazem konkretny, jak i ogólny. Jak to możliwe? Wróćmy do przykładu człowieka. Mogłoby się wydawać, że każdy człowiek, którego spotykam, jest niepowtarzalną jednostką. Świadczą o tym różnice między ludźmi – niektórzy mają brody, inni długie włosy, jeszcze inni – duże lub małe nosy. Ale przecież coś wszystkich ludzi łączy – np. to, że mają rozum, należą do ssaków oraz mają dwie nogi.

RqFtP6UIUDQxr1

Ilustracja przedstawia konia stojącego na dwóch nogach. Zamiast głowy ma ludzki tułów z głową i rękami.

Zarówno człowiek, jak i centaur to istoty rozumne. Czy centaur jest zatem człowiekiem? Oczywiście nie jest. Rozumność nie jest jedyną cechą, która odróżnia człowieka od innych bytów. Kolejną jest dwunożność. Zdaniem Arystotelesa cechy ogólne nie tylko należą do pojęcia bytu, lecz istnieją realnie – są formąformaformą bytu, którym jest człowiek – ja lub ty. Arystoteles rozumiał formę jako siłę, która kształtuje materię – jesteśmy ludźmi, ponieważ forma człowieka ukształtowała materię, z której się składamy.

R12eCt3daOeo51

Ilustracja przedstawia drewniany domek na drzewie. Prowadzą do niego drewniane schody z poręczami.

Inaczej niż Platon, uważał jednak, że byty ogólne nie są samoistne. Forma jest nieodłączna od materii - ten pogląd ontologiczny nazywa się hylemorfizmemhylemorfizmhylemorfizmem.  Każdy jednostkowy byt jest w związku z tym zespołem formy i materii. Arystoteles nazywał te zespoły substancjamisubstancjasubstancjami. Mój pies nie jest ani abstrakcyjnym pojęciem psa, ani jedynym w swoim rodzaju zwierzęciem na świecie – jest substancją, czyli ożywioną materią ukształtowaną przez „psią formę”. Pojęcie substancji pozwoliło Arystotelesowi rozpatrywać każdą rzecz zarazem jako pewien określony byt o szeregu indywidualnych cech – jak kolor, zapach, wielkość, a zarazem jako urzeczywistnienie pewnego ogólnego gatunku. To, co w każdym bycie (np. w człowieku) przypadkowe – zarost, kolor włosów – to przypadłościprzypadłości (akcydensy)przypadłości (lub akcydensy), to zaś, co w w nim ogólne – rozum, zwierzęcość, dwunożność – należy do jego istoty (cechy substancji należące do jej istoty to atrybutyatrybutatrybuty). Wynikała stąd definicja substancji – jest to rzecz, której przysługują pewne cechy, ale która nie może być cechą czegoś innego. Człowiek może być duży lub mały, podobnie jak koń, ale nie może być „koński” - człowiek i koń to dwie różne substancje.

Kompromis Arystotelesa

RO6XBkuDTSStb1

Ilustracja przedstawia grubą linię na niejednolitym tle.

Ontologia Arystotelesa była więc próbą pogodzenia ze sobą naturalizmu i antynaturalizmu. Żadne z tych dwu stanowisk nie odpowiadało bowiem jego celom. Arystoteles dążył do najbardziej ogólnej wiedzy o samym bycie, lecz miała ona opierać się na obserwacji konkretnych zjawisk przyrody. Tymczasem naturaliści badali jedynie byty konkretne, zaś ich pojęcia były niepewne. Z kolei antynaturaliści spekulowali na temat bytów ogólnych, lecz ich pojęcia nie nadawały się do prawdziwego wyjaśnienia zjawisk przyrody, ustalali je bowiem przed przystąpieniem do badania konkretnych materialnych bytów.

Możemy więc zapytać – jaki musi być świat, by obserwując konkretne byty, stopniowo odkrywać jego najbardziej ogólne zasady? Arystoteles odpowiadał, że sam byt musi łączyć w sobie to, co materialne, i to, co ogólne (badacz nie tworzy pojęć, lecz stopniowo je odkrywa). Byt jest ogólny, w przeciwnym bowiem razie nie moglibyśmy zdobyć o nim wiedzy pojęciowej. Zarazem jednak jest materialny, bo w innym wypadku nie moglibyśmy postrzegać go zmysłami. Skoro zaś materialne byty, które postrzegamy, są zarazem ogólne, oznacza to, że forma nie może istnieć w oderwaniu od materii. Ten pogląd to znany ci już hylemorfizm.

Słownik