Etniczna mozaika

W Europie funkcjonuje ponad 40 państw, a jej mieszkańcy posługują się ponad 70 językami. Odpowiada to ogromnemu zróżnicowaniu etnicznemu Starego Kontynentu oraz – co się z tym wiąże – wielości kultur, tradycji i zwyczajów. W ostatnich dziesięcioleciach wzrosła liczba europejskich grup etnicznychgrupa etnicznagrup etnicznych, które domagają się uznania swojej odrębności. Szkoci, Katalończycy, Baskowie, Flamandowie czy Korsykanie nie mają własnych państw, ale każda z tych społeczności ma swoją tożsamość. Niektóre grupy etniczne określają się jako narody i dążą do niepodległości, inne podkreślają jedynie własną odrębność regionalną i domagają się autonomii terytorialnej. Takie zjawisko można spotkać również w Polsce. W spisie powszechnym z 2011 roku prawie 850 tysięcy polskich obywateli zadeklarowało narodowość śląską (choć połowa z nich wymieniła ją obok narodowości polskiej). Oprócz tego, ponad 100 tys. osób posługuje się w Polsce językiem kaszubskim, który ma prawny status języka regionalnego.

RvNwfF6mPm0SO

Zdjęcie przedstawia dwie tablice z nazwami miejscowymi. Na górnej tablicy widnieje nazwa Cisek, na dolnej tablicy nazwa Czissek.

Niekiedy dążenia emancypacyjne regionalnych grup prowadzą do politycznych konfliktów, a także do sporów interpretacyjnych o charakter zbiorowych tożsamości. Niezależnie od tego, Europa jest niewątpliwie mozaiką wielu społeczności i kultur. Każda z nich wytworzyła odrębny etos, który wpływa na zachowania osób do nich należących.

Religijna różnorodność

Pluralizm etniczny nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na różnorodność wartości na Starym Kontynencie. Ważną rolę odgrywają także różnice religijne. W XI wieku doszło do wielkiej schizmy wschodniejwielka schizma wschodniawielkiej schizmy wschodniej, która doprowadziła do trwałego podziału na chrześcijaństwo wschodnie i zachodnie. Kilka stuleci później – w XVI wieku – reformacjareformacjareformacja rozbiła Kościół zachodni. W rezultacie różnicom etnicznym towarzyszą podziały religijne. W Europie żyją obok siebie chrześcijanie wyznania prawosławnego, katolickiego oraz protestanckiego (które samo w sobie szybko podzieliło się na wiele nurtów).

Dodatkowo od wielu stuleci mieszkańcami kontynentu europejskiego są wyznawcy judaizmu, a na skutek podbojów osmańskich oraz późniejszych procesów imigracyjnych – także muzułmanie. Każda z wymienionych religii stała się ważnym elementem zbiorowej tożsamości i nadała kulturze jej wyznawców specyficzny charakter. Wyznania te stały się również filarami odmiennych systemów etycznych.

Niekiedy podziały religijne przebiegają wzdłuż granic politycznych. Wschodnia część Europy zdominowana jest przez prawosławie, które odgrywa fundamentalną rolę w tożsamości narodowej Rosjan, Serbów, Bułgarów i Greków. Katolicyzm stał się religią dominującą w takich krajach, jak Polska, Hiszpania, Francja i Irlandia. Z kolei mieszkańcy krajów skandynawskich, Wielkiej Brytanii oraz Niderlandów są w większości protestantami. Niektóre kraje jednak same w sobie są religijnie podzielone – dotyczy to Niemiec, Szwajcarii oraz Bośni i Hercegowiny.

RUm3auZN2xvfN

Zdjęcie przedstawia górzystą okolicę. Przy drodze widoczny jest duży, piętrowy budynek z wysoką wieżą.

Dodatkowo, w ostatnich dziesięcioleciach w wielu europejskich społeczeństwach zaszły zaawansowane procesy laicyzacyjne. Religia przestała organizować życie ludzi i kształtować postawy moralne w wielu zachodnich społeczeństwach. Widać to wyraźnie w takich krajach, jak Niderlandy, Norwegia, Szwecja i Czechy. Również w Hiszpanii oraz Irlandii w ostatnich dwóch dekadach Kościół katolicki utracił dużą część swoich wpływów. Pozostały jednak kraje, w których religijność jest wciąż na relatywnie wysokim poziomie (Polska, Włochy, Portugalia). To wszystko sprawia, że europejski świat wartości jest bardzo pluralistyczny.

Odmienne doświadczenia

RvxzeBOMsM37i1

Zdjęcie przedstawia duży, betonowy mur z różnymi napisami i graffiti. Za murem widoczna jest droga, na której stoją betonowe krzyżaki ograniczające możliwość ruchu pojazdów. Na drugim planie widoczne są liczne budynki mieszkalne.

Czynnikiem, który wzmacnia europejską różnorodność, są wreszcie odmienne doświadczenia historyczne społeczeństw Starego Kontynentu. Większość państw Europy Zachodniej istnieje od wielu stuleci, a polityczne instytucje takich krajów, jak Wielka Brytania czy Szwecja są głęboko zakorzenione. Na terenie Europy Wschodniej i Środkowej aż do XX wieku rozciągały się natomiast wieloetniczne imperiaimperiumimperia – habsburskie, rosyjskie i osmańskie – które po I wojnie światowej dały początek nowo utworzonym państwom, takim jak Polska, Czechosłowacja, Litwa i Jugosławia. Niektóre z tych nowych krajów przez długi czas nie były stabilne, a część została zniszczona w czasie II wojny światowej. Przy słabo zakorzenionych instytucjach państwowych utrwalały się w nich – częściej niż w innych częściach Europy, stosunki klientelistyczneklientelizmstosunki klientelistyczne, którym towarzyszyły systemy etyczne istotnie różniące się od tych, które cechowały zachodnią lub północną część kontynentu. Ważną rolę w trwałym podziale Europy odegrała także zimna wojnazimna wojnazimna wojna. We wschodniej części kontynentu przez ponad 40 lat funkcjonowały reżimy komunistyczne, co istotnie wpłynęło na kulturę polityczną żyjących tam społeczeństw.

Wspólnota wartości Zachodu

Spośród wartości podzielanych przez społeczeństwa europejskie dużą część stanowią jednak również takie, które wykraczają poza granice poszczególnych państw i narodów. Stanowią one istotny element tożsamości Europejczyków i nadają Staremu Kontynentowi jako całości niepowtarzalny charakter. Wartości ogólnoeuropejskie nie zawsze są uświadomione przez mieszkańców Europy. Jednak – w warunkach globalizacji i wywołanego przez nią szybkiego przepływu informacji w skali całego świata – coraz łatwiej dostrzec różnice między ludźmi należącymi do europejskiego kręgu kulturowego a mieszkańcami innych obszarów cywilizacyjnych. Różnice między Francuzami, Niemcami, Polakami czy Rumunami schodzą na dalszy plan, gdy wchodzą oni w interakcje z Japończykami, Chińczykami, Arabami czy Afrykanami.

Wartości, które łączą Europejczyków, składają się na cywilizację zachodnią. Jej początki można dostrzec już w starożytności, kiedy idee polityczne i prawne świata antyku upowszechniły się w obszarze Morza Śródziemnego za sprawą ekspansji Imperium Romanum. W ten sposób na terenie Europy zakorzeniły się instytucje i pojęcia, które stały się ważnym punktem odniesienia dla elit kulturalnych i politycznych na całym kontynencie: równowaga, demokracja, republika, monarchia. Ogromny wpływ na europejską tożsamość odegrało także prawo rzymskie. Było to prawo starożytnego Rzymu, które jednak stało się następnie fundamentem systemów prawnych wszystkich krajów Europy kontynentalnej.

R1QJxG3cPWCCA

Zdjęcie przedstawia duży, masywny budynek otoczony szeregiem kolumn. Przed budynkiem znajduje się duży pomnik.

Do powstania wspólnoty wartości w społeczeństwach europejskich przyczyniło się w ogromnym stopniu chrześcijaństwo – aż do XIX wieku cywilizacja zachodnia nazywana była cywilizacją chrześcijańską. Jego upowszechnienie się w średniowiecznej Europie dało początek kanonowi wartości etycznych, obowiązujących na całym kontynencie. Ponadto aż do końca średniowiecza duchowni katoliccy stanowili intelektualną elitę, mającą olbrzymi wpływ na przywódców wszystkich państw europejskich, a także na kształt instytucji politycznych, które w nich funkcjonowały.

Również procesy kulturowe w Europie nowożytnej wykraczały nieraz poza etniczne i polityczne odrębności. Humanizm epoki odrodzenia stał się doniosłym zjawiskiem na całym kontynencie. Teksty renesansowych myślicieli, takich jak Tomasz Morus, Niccolò Machiavelli, Jean Bodin czy Michel de Montaigne, były czytane w wielu krajach europejskich. Podobny charakter miało oświecenie, którego kategorie – prawa człowieka, postęp, racjonalność, powszechna edukacja i utylitaryzm – stały się punktem odniesienia dla elit intelektualnych i politycznych z całej Europy na ponad dwa stulecia.

Jedność w różnorodności

Wspólność wartości europejskich znacząco ułatwiła powojenną integrację Starego Kontynentu. Państwa, które zdecydowały się na budowanie coraz ściślejszego związku między narodami Europy, mogły bowiem wznieść się ponad liczne różnice oraz odwołać się do podzielanych na całym kontynencie zasad. Temu poczuciu wspólnotowości zawsze towarzyszył wszakże ogromny pluralizm europejskich społeczeństw. Jednoczenie Europy jest w rezultacie procesem, któremu od samego początku towarzyszą liczne spory, zaś wyzwaniem, przed którym stoją kraje kontynentu, jest uzgodnienie tego, co je łączy, i tego, co je dzieli. Kondycję współczesnej Europy wyraża motto Unii Europejskiej – „jedność w różnorodności”.

Słownik