Przeciw idei totalności

Filozoficzny punkt wyjścia można u dialogików przedstawić następująco. Problem człowieka wymaga nowej filozofii; stara niewiele o nim mogła powiedzieć. Jeśli mówiła, nie dotykała sedna zagadnienia, błądziła po obrzeżach, fałszowała. Przede wszystkim zaś zajmowała się innymi sprawami, człowiek znajdował się na marginesie filozoficznych dociekań. Dotychczasowa myśl europejska koncentrowała się bowiem na idei całości i totalności. Stało się tak, ponieważ pragnienie jasności wiedzy zamykało różnorodność ludzkich doświadczeń w jednej uniwersalnej formule. W ten sposób filozofia osiągnęła ideał koherencji – bezpowrotnie straciła jednak możliwość dotarcia do tego, co złożone i nieredukowalne, tj. możliwość dotarcia do człowieka. Dialogicy mówią jednak jeszcze mocniej: filozofia nie tylko zignorowała ważność pytań antropologicznych, lecz także stała się odpowiedzialna za zło, którego ofiarą stał się człowiek. Jeśli bowiem ideał całości (jak mówi Lévinas: ideał „Tego‑Samego”) unieważnia wszystko to, co się w nim nie mieści, to skutek jest następujący: najpierw jest brak akceptacji i nietolerancja, potem przemoc, gwałt i wojna. Totalitaryzmy XX wieku są konsekwencją myślenia podporządkowanego idei jedności.

Dla filozofów dialogu refleksja nad człowiekiem nie jest więc jakąś bliżej niezdefiniowaną potrzebą intelektualną, lecz koniecznością. O konieczności tej pisał sugestywnie Józef Tischner:

Opisane wyżej argumenty każą filozofom dialogu po pierwsze zerwać z monizmemmonizmmonizmem, by podkreślić potrzebę pluralizmupluralizmpluralizmu. Po drugie – przeciwstawić się teoriopoznawczej relacji podmiot–przedmiot, by na jej miejscu usankcjonować spotkanie Ja z Ty.  Po trzecie – zastąpić filozofię substancji (ontologięontologiaontologię) próbą stworzenia metafizykimetafizykametafizyki jako etyki. W ten sposób w centrum zainteresowań filozofii dialogu staje człowiek. Trzeba podkreślić, że nie jest to ani człowiek kartezjański, czyli poznający podmiot, ujmowany z subiektywnej perspektywy „Ja jestem”, ani człowiek rozważany w obrębie filozofii egzystencjalnej, dla którego pierwszym problemem jest jego własne bycie, jego własna egzystencjaegzystencjaegzystencja. Kim więc jest ten człowiek?

Zasada dialogiczna

Można powiedzieć, że filozofia dialogu jest filozofią drugiej osoby (Ty). Doświadczeniem źródłowym – a więc tym, co pierwsze, fundamentalne i fundujące myślenie – nie jest odkrycie zewnętrznej rzeczywistości (obiektywistyczna filozofia trzeciej osoby „To”), ani własnego istnienia (subiektywna filozofia pierwszej osoby „Ja”), lecz odkrycie innego („Ty”). Zanim bowiem odkryję własną podmiotowość i stanę naprzeciw świata, spotykam Ty, który wzywa mnie do odpowiedzialności. Barbara Skarga ujmuje to w sposób następujący:

Ty w etycznym wezwaniu zwraca się właśnie do mnie. Słysząc to wezwanie i odpowiadając, odkrywam swoje Ja. Węzeł mojej tożsamości ma więc charakter etyczny. To, kim jest człowiek, tłumaczy zasada dialogicznazasada dialogicznazasada dialogiczna: Ja istnieje tylko dzięki Ty, a bycie jest zawsze współbyciem.

Człowiek staje się Ja w spotkaniu z Ty. Spotkanie to, jak już wiemy, nie ma jednak nic wspólnego z poznaniem. Wszelka próba definicji, nazwania czy klasyfikowania Ty uniemożliwia wejście w relację dialogiczną. Ty jest całkowicie inne. Jest w diachronii. Martin Buber pisze w sposób następujący:

W podobnym tonie wypowiada się także Lévinas, pisząc o twarzy innego:

RyHO8r82Q7e6y1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma krótkie, siwe, zaczesane do tyłu włosy. Ma zmarszczki na twarzy. Mężczyzna siedzi na krześle. Ubrany jest w garnitur. Gestykuluje rękami i coś mówi.

Dar

A zatem spotkanie z Ty, które umożliwia Ja, ma charakter etyczny, gdyż odkrycie siebie dokonuje się nie poprzez ruch świadomości, lecz poprzez moralne wezwanie drugiego. Ten drugi, co szczególnie podkreśla Lévinas w polemice z Buberem, nie jest jakimś równorzędnym partnerem rozmowy, a relacja z nim nie jest symetryczna. Ty znajduje się ponad Ja. Jest mistrzem i nauczycielem. Drugi wzywa mnie do odpowiedzialności – dzięki niemu mogę stać się sobą. Dodajmy jednak ważne uzupełnienie: Spotkania z drugim nie można przewidzieć czy zaplanować. Inicjatywa nie leży tu w ogóle po stronie Ja. Spotkanie jest darem, a Ja może się jedynie na ten dar otworzyć, spełniając warunek bezinteresowności. Należy zapytać jednak: od kogo pochodzi ten dar? Dialogicy odpowiadają: od Boga.

Człowieka nie da się więc zrozumieć poprzez kategorie ontologiczne i intelektualny rygor prawideł poznania. Człowiek odsłania swą najgłębszą naturę, gdy jest rozpatrywany w kontekście etycznym i metafizycznym. Komentując filozofię Lévinasa, Tischner pisze tak:

Słownik