Przeczytaj
Auguste Comte – sylwetka filozofa i główne założenia jego myśli
Comte urodził się we Francji, w czasach, gdy ta zmagała się z przemianami będącymi efektem Wielkiej Rewolucji Francuskiej i późniejszego dojścia do władzy Napoleona Bonaparte. Z duchem romantyzmu zaznajomiony był więc bardzo dobrze. Sam jednak wyrażał zamiłowanie do nauk ścisłych, studiował matematykę, nauki politechniczne i medyczne. Chociaż znał osobiście przedstawicieli francuskiego romantyzmu, dość szybko przestał się z nimi zgadzać, a nawet utrzymywać jakikolwiek kontakt. Stwierdził bowiem, że skłonności do abstrakcyjnych, metafizycznychmetafizycznych i irracjonalnych rozważań stanowią największy problem filozofii, przez który nie osiąga ona wiedzy pewnej, oddaje się niepraktycznej spekulacji i nie wywiera dobrego wpływu na życie społeczne, polityczne, gospodarcze czy ekonomiczne.
Doszedł więc do wniosku, że filozofia, aby mogła stać się dyscypliną przydatną i praktyczną, musi być uprawiana w sposób całkowicie naukowy, a więc ścisły, polegający na gromadzeniu obiektywnych faktów i poddawaniu ich racjonalnemu namysłowi. Aby zrozumieć to przekonanie, można powołać się na różnice pomiędzy naukami ścisłymi a dotychczas uprawianą filozofią. Dla przykładu, matematyka nie pyta o jakieś pierwotne praprzyczyny, dla których istnieje świat czy choćby same jej zasady, nie rozróżnia sfer poznawalnych dla ludzkiego rozumu i tych, których rozum nie jest w stanie przeniknąć, nie powołuję się też na pojęcia światopoglądowe i niekonkretne, jak „Bóg”, „dusza ludzki” czy „absolut”. Sprawia to, że wyniki, do jakich dochodzi, stanowią wiedzę pewną, że metody, którymi się posługuje, nie budzą żadnych zastrzeżeń, oraz że pomiędzy matematykami panuje pełna zgoda co do zasad i roli ich profesji.
Dopiero filozofię uprawianą w ten sam sposób nazwać będzie można filozofią pozytywną. Budowaniu systemu filozoficznego, który wyłożyłby wszystkie jej założenia, poświęcił Comte całe życie, zbierając wokół siebie grono wiernych uczniów, wręcz wyznawców, podzielających i rozwijających jego założenia. Potrafił zainteresować przedstawicieli różnych profesji, z których każdy na swój sposób rozwijał i uzupełniał jego twierdzenia, przez co tak zwana „szkoła pozytywna” zaczęła zataczać coraz szersze kręgi i z czasem stała się jednym z dominujących nurtów filozofii drugiej połowy XIX w.
Program filozofii pozytywnej
Każda nauka, aby mogła być uznana za naukę autonomiczną, niezależną, musi spełniać trzy warunki: Po pierwsze: posiadać własny przedmiot badań, po drugie: posiadać własne zaplecze terminologiczne (słownictwo), dzięki któremu będzie w stanie opisywać tenże przedmiot, a po trzecie: posiadać własne metody badawcze (metodologię), dzięki którym, przy użyciu własnej terminologii będzie rozwijać swe badania nad ich przedmiotem. Wiemy również, że różne nauki mogą dotyczyć tego samego przedmiotu, jednak każda z nich badać go będzie w odmienny, sobie właściwy sposób. Dla przykładu, pojęcie „człowiek” będzie inaczej analizowane i badane przez konkretne nauki ścisłe i przyrodnicze. Przedmiot rozważań będzie więc niby ten sam, ale biologia, geografia czy fizyka będą ujmować człowieka w zupełnie inny sposób.
Co jednak z filozofią, która zasadniczo nie posiada jednego, konkretnego przedmiotu rozważań, a od swojego zarania stara się odpowiadać na wszystkie pytania we wszelkich sferach ludzkiego namysłu? Najprościej rzecz ujmując, filozofia, aby być filozofią wartościową, musiała – zdaniem Comte’a – stanowić „naukę nauk”. Oznacza to, że z jednej strony ma być wspólnym mianownikiem dla wszystkich nauk szczegółowych, a z drugiej – ze względu na swój szeroki zakres – ma pogłębiać wyniki ich rozważań.
Przechodzimy zatem do kwestii najistotniejszej, a więc do pytania, które brzmi: Jakie warunki musi spełniać filozofia, aby pełnić rolę, jaką wyznaczył jej Comte? Śledząc jego wywody zauważamy, że da się te warunki łatwo wypunktować.
Po pierwsze, filozofia ma badać tylko realnie istniejące zjawiska (fenomeny), których jesteśmy w stanie doświadczać i które nasz rozum jest w stanie analizować. Ograniczmy się więc tylko do bytów rzeczywistych oraz stosunków i relacji między nimi. Tym samym poza naszymi zainteresowaniami znajdują się wszelkie przedmioty „urojone”, wymyślne, nieweryfikowalne, zbyt abstrakcyjne, aby można było o nich orzekać cokolwiek.
Po drugie, filozofia ma ograniczać swe rozważania do zagadnień praktycznych i pożytecznych. Historia filozofii poucza nas bowiem, że pomiędzy czystym, teoretycznym ludzkim namysłem a ludzkimi potrzebami praktycznymi zapanowała wielka przepaść. Ludzkość nie potrzebuje jałowych rozważań, gdyż z jednej strony nie poprawiają one jej kondycji i nie odmieniają jej życia społecznego, a z drugiej są marnotrawieniem czasu i sił intelektualnych.
Po trzecie (co bezpośrednio wynika z dwóch poprzednich warunków), filozofia ma uzyskiwać wiedzę pewną, a więc obiektywną i niezaprzeczalną, którą da się weryfikować i pogłębiać. Dzięki temu wyniki przez nią uzyskane będą nosiły te same cechy, co wyniki konkretnych nauk ścisłych.
Z kolei z powyższym wiąże się wniosek czwarty, w myśl którego filozofia odnosić się ma tylko do zagadnień ścisłych, unikając tych niejasnych, nieostrych, czysto abstrakcyjnych, które Comte nazywa mianem „mglistych”.
Warunek piąty i ostatni stwierdza natomiast, że filozofia nie ogranicza się do samej krytyki negatywnej (wskazywania błędów i nieścisłości na polach konkretnych nauk szczegółowych), lecz równocześnie dokonuje krytyki pozytywnej (pogłębia namysł tychże nauk, wskazuje związki i relacje między nimi, stawia je w szerszej, całościowej perspektywie). Spełniając ten warunek filozofia staje się w pełni filozofią pozytywną.
Krytyka postawy pozytywistycznej
-
Jak stwierdziliśmy już wcześniej, pozytywizm filozoficzny stał się dominującym nurtem filozofii drugiej połowy XIX w., ale nie możemy również zapomnieć, że i w pierwszej połowie wieku XX doczekał się recepcji, chociażby w ruchu neopozytywistycznym.
-
Z drugiej strony wiemy również (poucza o tym w zasadzie cała historia filozofii), że im popularniejszym stawał się jakiś nurt czy ruch, tym większe kontrowersje wzbudzał i z tym ostrzejszą krytyką się spotykał.
-
Warto więc, chociażby skrótowo, ukazać główne argumenty, jakie podnoszono przeciw koncepcji Comte’a i jego następców.
-
Jak się zdaje, najważniejszy jest zarzut brutalnego okrojenia filozofii z wielu jej zagadnień, jakimi zajmowała się nawet przez stulecia. Wykreślenie z jej obszaru zagadnień irracjonalnych, teologicznych czy metafizycznych bardzo często uznawano za jej okaleczanie i sztuczne ograniczanie.
-
Krytycy uważali nawet, że takie okrojenie filozofii samo w sobie ogranicza jej rolę do bycia służką nauk ścisłych, co miało być niezgodne z całą dotychczasową historią filozofii.
-
Argument ten pozytywiści albo ignorowali, albo jeszcze raz podkreślali, że to jedyny sposób, aby filozofia stała się nauką wartościową, a więc pewną i praktyczną.
-
-
Innymi, często formułowanymi zarzutami było posądzanie pozytywizmu o materializm i ateizm.
-
Zdaniem krytyków filozofia uprawiana według norm szkoły pozytywnej nie tylko wykreśla ze swych rozważań wątki metafizyczne czy duchowe, ale wręcz propaguje idee nieistnienia Boga i wyrugowania z badań nad rzeczywistością wszystkich sił nadprzyrodzonych.
-
Przed tym stwierdzeniem pozytywiści bronili się argumentując, że ich postawa wręcz zabrania propagowania tychże idei.
-
Ateizm, a więc przekonanie, iż Boga nie ma, jest tak samo kwestią wiary, jak głoszenie, że On istnieje, zaś pozytywiści po prostu się tymi kwestiami nie zajmują, gdyż nie mają one nic wspólnego z uprawianiem filozofii jako nauki ścisłej.
-
Podobnie rzecz się ma z materializmem. Odgórne założenie, że wszystkie relacje i zjawiska mają czysto materialny charakter, a badać je można tylko za pomocą praw fizycznych, jest z gruntu nienaukowe.
-
Szanujący się naukowiec nie poczyni takich założeń, gdyż byłoby to wyrażanie własnych przekonań, a nie naukowych twierdzeń.
-
Pozytywiści po prostu nic nie wiedzą o żadnych siłach nadnaturalnych, jakie przejawiają się w świecie, bo zwyczajnie nauka (przynajmniej jak na razie) nic o nich nie mówi.
Słownik
(od gr. ta meta ta physika – to, co ponad, poza fizyką) jedna z sześciu klasycznych dyscyplin filozoficznych, czyli dziedzin filozofii, które nigdy nie stały się naukami od filozofii niezależnymi, lecz wciąż wchodzą w skład filozofii szeroko rozumianej; jej głównym pojęciem jest pojęcie bytu, a więc każdego możliwego przedmiotu. Metafizyka bada sposoby i możliwości jego istnienia, określa jego właściwości; nazwa pochodzi od notatek Arystotelesa, które jeden z jego następców (Andronikos z Rodos) uporządkował i wydał pod wspólnym tytułem Metafizyka; w rozumieniu Stagiryty była „nauką pierwszą”, a więc podstawową wszelkiego poznania filozoficznego i naukowego; od czasów greckich uważana jest za dziedzinę filozoficzną, która swym namysłem obejmuje, ale także przekracza ogół nauk dotyczących świata fizycznego
szkoła filozoficzna zainicjowana we Wiedniu we wczesnych latach XX w., która odnosiła się do filozoficznych osiągnięć pozytywizmu i przystosowywała je do nowych realiów naukowych i społecznych; jej najbardziej znaną formacją było Koło Wiedeńskie, a do grona największych przedstawicieli należeli m.in. Moritz Schlick, Rudolf Carnap czy Otto Neurath
dominujący nurt filozofii i literatury drugiej połowy XIX w., który zainicjował Auguste Comte sześciotomowym dziełem Kurs filozofii pozytywnej (1830–1842); pozytywizm filozoficzny głosił ograniczenie się filozofii do twierdzeń naukowo weryfikowalnych, pewnych i obiektywnych, opartych na zasadach badań empirycznych i ich racjonalnej weryfikacji; dzięki temu filozofia pozytywna miałaby stać się intelektualnym podłożem i wspólnym mianownikiem wszystkich nauk szczegółowych; pozytywizm można również interpretować jako sprzeciw wobec filozofii romantycznej, przesiąkniętej wątkami irracjonalnymi, metafizycznymi, nadnaturalnymi, wobec których pozytywiści przyjmowali postawę niechętną, a nawet skrajnie wrogą; do głównych przedstawicieli pozytywizmu należeli James Stuart Mill, Herbert Spencer, a na ziemiach polskich m.in. Józef Supiński, Julian Ochorowicz, Ludwik Gumplowicz czy Władysław Kozłowski
(gr. theos – Bóg i logos – nauka) dziedzina wiedzy badająca zagadnienia z obszaru religii za pomocą metodologii i terminologii filozoficznej; nie jest nauką w pełnym znaczeniu tego słowa, gdyż jako pewnik przyjmuje kwestie, które pozostają w sferze wiary; stara się jednak w sposób racjonalny uzasadnić twierdzenia, które dla religii chrześcijańskiej mają kluczowe znaczenie