Pojęcie religii

Na początek warto się zastanowić, czym religia nie jest. Potocznie orzeka się jej związek czy utożsamienie z monoteizmem: zbiorem zaleceń moralnych, objaśnień, skąd wziął się świat, czy też ponadnaturalnym porządkiem, jakimś metafizycznym, niedostępnym zmysłom światem.

W rzeczywistości z powyższymi założeniami utożsamiać można tylko judaizm, islam i chrześcijaństwo, natomiast istnieje wiele innych wyznań, wierzeń czy odłamów religii wykluczających tego rodzaju interpretacje.

Czym jest zatem religia? Najprościej byłoby powiedzieć, że jest ona systemem wierzeń odnoszących się do tego, co święte, a więc otaczane aurą wyjątkowości, traktowane jako nadprzyrodzone.

Kolejnym elementem religii są rytuały, czyli formalne, uroczyste praktyki związane ze sferą sakralną. Owa świętość jest pojęciem subiektywnym, ponieważ oprócz przeciwstawienia jej świeckości nie ma tu żadnych uniwersalnych wyróżników. Zatem religia jest nie tylko systemem wierzeń, ale i rytuałów. Te ostatnie mogą przybierać charakter modlitw, śpiewów, tańca, spożywania określonych pokarmów lub zachowania postu, palenia ognia czy symbolicznego oczyszczania ciała. Rytuałom zazwyczaj towarzyszy określony czas i miejsce, ich cechą jest także powtarzalność.

R9ibNAToX7t1i

Zdjęcie przedstawia kobietę, która stoi przy stoliku i zapala kadzidła. Kadzidła umieszczone są w trzech dużych wazach. Kobieta w lewej ręce trzyma kilka patyczków, ma czarne włosy oraz ciemny strój. W tle widoczna jest ściana z szarej cegły.

Religia to nie magia

Warto też już na wstępie odróżnić religię od magiimagiamagii, która rzadko jest udziałem zbiorowości, zazwyczaj posługują się nią jednostki. Magia ponadto bywa definiowana jako wywieranie wpływu czy - ściślej rzecz ujmując - przekonanie o wywieraniu wpływu za pomocą pewnych praktyk rytualnych, zachowań czy używania określonych substancji lub przedmiotów. Mimo że we współczesnym świecie dawne rytuały magiczne niemal zanikły, niektórzy nadal w chwilach zagrożenia, niepewności czy braku zaufania do zdroworozsądkowych rozwiązań uciekają się do pewnych praktyk magicznych. Zazwyczaj są to próby przepowiadania przyszłości, noszenie amuletów i inne zachowania, na pozór trudne do wyjaśnienia.

Funkcją magii jest wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa przez odwołanie czy nawiązanie kontaktu z tym, co nieznane, natomiast funkcją rytuału religijnego jest integracja wokół jakichś wspólnych wyznawcom danej religii symboli czy znaczeń, do których obrzędy się odwołują.

Animizm i totemizm

R14TbsxbRHP451

Zdjęcie przedstawia kolorowy, drewniany totem, składający się z ludzkiej postaci u podstawy oraz wizerunków różnych stworów powyżej. Na górze widoczne są rozpostarte skrzydła. Totem stoi na betonowej podstawie. W tle rosną drzewa owinięte lampkami.

Rozwój religii można przedstawić historycznie, ponieważ wierzenia religijne ewoluowały w czasie. I tak najstarszymi formami wierzeń są animizm i totemizm. Pierwszy z nich to wiara w duchy żyjące w bytach świata naturalnego: roślinach, zwierzętach. Duchy te mogą być ludziom przyjazne, nieprzyjazne lub obojętne, a można na nie wpływać przez magię. Wierzenia animistyczne powszechne są wśród plemion afrykańskich, ale występowały też w starożytnych religiach (np. w Egipcie, Skandynawii). Totemizm z kolei wiąże się z oddawaniem czci zwierzętom (rzadziej roślinom lub przedmiotom), które przedstawiane są w formie symboli lub totemówtotemtotemów, będących przedmiotem kultu. Animizm i totemizm rozpowszechnione są zazwyczaj w mniejszych grupach społecznych, często wyodrębnionych społecznościach lokalnych. To przedhistoryczne formy wierzeń religijnych, jednak w niektórych rejonach świata przetrwały do dziś.

Politeizm i monoteizm

Bardziej rozwinięta, rozpowszechniona i ugruntowana kulturowo postać wierzeń religijnych związana jest najczęściej z teizmem, czyli wiarą w boga lub bóstwo (bóstwa). Jeśli dana religia zakłada istnienie wielu bogów, mówimy o politeizmie (starożytna Grecja, Rzym, Egipt, ale też hinduizm), jeśli zaś wyznaje się w niej jednego boga, mamy do czynienia z monoteizmem. U podstaw teizmu leży przekonanie, że bóg/bogowie interesują się życiem ludzi, są potężni i należy oddawać im cześć.

Odrębną formą wiary, niezwiązaną z oddawaniem czci bogu, duchom czy siłom nadprzyrodzonym, jest idealizm transcendentny, który opiera się na zasadach myślenia i działania. Jeśli cokolwiek jest tu święte, to właśnie te zasady. Ich celem, podobnie jak całego systemu religijnego, jest umożliwienie człowiekowi jak najpełniejszej samorealizacji, rozumianej jako wykorzystanie swojego potencjału. Nacisk kładzie się tu na samopoznanie przez medytację, niestosowanie przemocy (nie wolno krzywdzić ani siebie, ani innych istot żywych) oraz samodyscyplinę jako środki pozwalające osiągnąć wyższy poziom duchowy. Istotą wierzeń jest reinkarnacja, czyli cykl przemian, wędrówka dusz polegająca na wcielaniu się w różne byty w zależności od stopnia, w jakim przestrzegało się zasad w poprzednim życiu (wcieleniu). Przykładami idealizmu transcendentnego są buddyzm, konfucjanizm i taoizm.

Wielka trójca monoteizmu

RmiRgSoSNadNw

Zdjęcie przedstawia otwartą księgę, która leży na ciemnoniebieskim blacie. Tekst na stronach księgi jest podzielony na wersety w dwóch kolumnach.

Współcześnie wyróżniamy trzy wielkie religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam.

Znaczenie religii w życiu społecznym

Religie i ich znaczenie w życiu społeczeństw były różnie interpretowane przez socjologów. Można stwierdzić, że powstały nawet odrębne teorie na temat znaczenia, funkcji i możliwości dalszego rozwoju wierzeń religijnych. Próbując zebrać te poglądy, warto zatrzymać się przy koncepcjach funkcjonalistów, marksistów oraz takich myślicieli, jak Max Weber czy Emil Durkheim.

Funkcjonaliści i ich spojrzenie na religię

Funkcjonaliści uważali religię za pozytywną siłę, wskazując na jej istotne znaczenie w rozwoju społeczeństw i w dziejach świata. Podstawowe znaczenia religii w ujęciu funkcjonalistów to:

Funkcjonaliści twierdzą ponadto, że istnieją funkcjonalne równoważniki religii; są to społeczne i kulturowe zjawiska, które w jakiś sposób zastępują religię w jej funkcjach, objaśniając świat oraz to, co dzieje się w naszym życiu wraz z przemianami, jakim ulega środowisko i społeczne otoczenie jednostki. Tłumaczą one klęski żywiołowe, głód, wojny, śmierć i inne nieszczęścia. Takimi równoważnikami są nauka i wszelkie systemy filozoficzne czy ekonomiczne, np. socjalizm, komunizm, humanizm, faszyzm, egzystencjalizm.

Marksiści – religia jako opium dla ludu

Zwolennicy teorii konfliktu i marksiści zajmują odmienne stanowisko. W ich ujęciu religia jest elementem negatywnym w nowoczesnym społeczeństwie. Wspierając system prawny i instytucjonalny, odwraca uwagę od wielu problemów społecznych,  staje się siłą konserwatywną, zapobiegającą zmianom i opóźniającą postęp. Tłumaczy mechanizm ucisku, władzy i wyzysku. Co prawda stabilizuje to, co dzieje się w społeczeństwie, jednak zarazem oddziałuje destrukcyjnie - utrwala nierówności społeczne (system kastowy, patriarchat), w skrajnych sytuacjach zwalnia z odpowiedzialności za siebie; wobec przekonania o niemożności dokonania zmian i wpływania na własną sytuację społeczną usypia wrażliwość na to, co dzieje się tu i teraz, natomiast skupia się na tym, co wydarzy się w przyszłym życiu (stąd słynne już określenie Karola Marksa mówiące, że religia stanowi opium dla ludu). Religia traktowana fundamentalistycznie często też, co podkreślają wykształceni historycznie i politycznie marksiści, jest czynnikiem uruchamiającym konflikty i podziały społeczne: wystarczy prześledzić historię wojen krzyżowych szerzących chrześcijaństwo i kolonizacji obu Ameryk i Afryki, aby ocenić straty o charakterze kulturowym. Współcześnie przykładami społecznych niepokojów o podłożu religijnym są Bliski Wschód (żydzi i muzułmanie), Irlandia Północna (protestanci i ortodoksyjni katolicy) oraz Indie i Pakistan (konflikt między muzułmanami i hinduistami). W rejonach tych w imię religii przelewana jest krew, dochodzi do zamachów terrorystycznych, giną niewinni ludzie, którzy często nie mają nic wspólnego z walką prowadzoną przez te ugrupowania ani z istniejącymi tam konfliktami.

R1HIV0XmuWyLP

Zdjęcie przedstawia spalony autobus i samochód, które stoją na ulicy. Wokół znajdują się strażacy. W tle są uzbrojeni policjanci w ciemnych mundurach. Panuje noc. Na jezdni widać resztki wody i piany gaśniczej.

Max Weber – religia a zmiana społeczna

Z kolei Max Weber, inaczej niż marksiści, szukał powiązań między religią a zmianą społeczną. Ruchy społeczne inspirowane religią w jego teorii często prowadziły do zmian społecznych. Miewały dramatyczny przebieg, ale zarazem bywały motorem postępu. Do takich z pewnością zaliczyć należy reformację, która przyczyniła się do ukształtowania światopoglądu kapitalistycznego na Zachodzie Europy oraz w Stanach Zjednoczonych (tu trzeba, jak się wydaje, zachować daleko posuniętą ostrożność, gdyż w budowaniu potęgi gospodarczej USA trudną do przecenienia rolę odegrali emigrujący z Europy Żydzi). Protestancka etyka oparta była na wysiłku, pracy fizycznej i umysłowej, a także na dążeniu do materialnego bogactwa będącego wyrazem łaski bożej. Z tych powodów stała się ona ważnym czynnikiem postępu i zmian społecznych w wielu krajach. Protestantyzmowi Weber przeciwstawia religie wschodnie, które zalecają poszukiwanie harmonii ze światem zamiast prób zapanowania nad nim, przez co stają się hamulcem rozwoju gospodarczego.

Proces i trud nadawania rzeczywistości pożądanego kształtu to zdolność będąca wyjątkowym darem, jaki ludzkość otrzymała od Boga. Teza ta umacnia Webera w przekonaniu, że religia jest czynnikiem postępu społecznego, pod warunkiem jednak, iż jest jedną z „religii zbawienia” głoszących, że ludzie, postępując zgodnie z protestancką doktryną moralną i walcząc z grzechem, dostąpią łaski i życia wiecznego. Co prawda idea predestynacjipredestynacjapredestynacji jest w kalwinizmie nieprzekraczalna, jednak człowiek, pracując, oszczędzając, poddając się praktykom ascezy, a przede wszystkim poszukując oznak wiecznego zbawienia, jakie dane są w boskim przyzwoleniu na odnoszenie sukcesów i osiąganie prosperity, buduje zarazem przedsięwzięcia społeczne i gospodarcze, które stają się trwałym dorobkiem cywilizacji. Na tym przede wszystkim polega postępowe znaczenie religii w ujęciu Maxa Webera.

Emil Durkheim – sacrum i profanum

Kolejny ze znanych socjologów, Emil Durkheim, poświęcił wiele lat badaniom religii. Definiuje ją jako różnicę między sacrum a profanum, za wyjątkowe uznając to, co uświęcone, a więc należące do pierwszej ze sfer. Badany przez Durkheima totemizm, mimo iż powszechnie uznawany jest za prymitywną postać religii, w rzeczywistości ujawnia mechanizm oddziaływania jej na psychikę ludzką. Totem: zwierzę, roślina, kukła jest jedynie symbolem pewnych wartości reprezentowanych przez samą grupę, przy czym są to wartości najważniejsze, konstytuujące solidarność i wewnętrzną spójność grupy. To zbiorowość będąca reprezentantem tych wartości, które pozwalają jej przetrwać, sprawuje kontrolę nad jednostką, nie zaś religia - bez względu na to, czy jest to wiara w jednego boga, czy cześć oddawana totemowi podczas rytualnych obrzędów. Obrzędy te wzmacniają integrację społeczną, utrwalają wprowadzone zmiany, dają początek nowym ideom, zatem można śmiało stwierdzić, że religia kształtuje myślenie swoich wyznawców. Zdaniem Durkheima jednakże znaczenie religii wraz z rozwojem społeczeństw będzie stopniowo maleć, gdyż nauka dostarcza coraz więcej wyjaśnień w kwestiach dotąd niewyjaśnionych, a co za tym idzie eliminuje tradycyjne wierzenia związane z siłami czy istotami boskimi. Być może w miejsce dawnych wierzeń i obrzędów pojawią się nowe.

Słownik