Dla organizmu niekorzystny jest zarówno niedobór związków żelaza – niedokrwistość, jak i ich nadmiar – hemosyderozahemosyderozahemosyderoza lub hemochromatozahemochromatoza, cukrzyca brunatna, cukrzyca brązowahemochromatoza.

Stężenie jonów żelaza w organizmie zależy od:

• wieku;

• płci (niższe u kobiet o ok. $10$ $\frac{\text{μg}}{\text{dl}}$);

• wewnątrzosobniczej zmienności;

• zmienności okołodobowej (większe wartości w godzinach porannych).

Zależy także od przejściowego zwiększenia po spożyciu łatwo przyswajalnego żelaza (pokarm, suplementacja).

Wyróżniamy następujące przyczyny niedoboru jonów żelaza:

• złe przyzwyczajenia dietetyczne, niedożywienie lub brak niezbędnych składników, wegetarianizm (wegetarianie mogą zastąpić mięso warzywami zawierającymi dużo żelaza, np. szpinakiem), brak czerwonego mięsa, niedobór białek, niedożywienie starcze;

• zwiększone zużycie w okresie wzrostu, ciąży, laktacji czy rekonwalescencji, a z kolei zmniejszenie zapasów w życiu płodowym, u wcześniaków bądź niemowląt niekarmionych mlekiem matki;

• zaburzenia wchłaniania spowodowane chorobami przewodu pokarmowego: obniżenie kwasoty soku żołądkowego, ZUWZUW (zespół upośledzonego trawienia)ZUW, biegunki, choroba Crohna, resekcja żołądka i jelit, nietolerancja glutenu;

• zwiększona utrata krwi przez różne krwawienia: krwawienia ginekologiczne (miesiączki), przewlekłe upusty krwi, zabiegi, krwawienia z przewodu pokarmowego: wrzody, nowotwory, polipowatośćpolipowatośćpolipowatość, choroby zapalne;

• choroby pasożytnicze;

• niedobór funkcjonalny: mutacje, niedobór białek transportowych; hipotransferrynemia, niewydolność nerek, hemodializy, zaburzenia syntezy hemu, choroby przewlekłe.

Do objawów niedoboru jonów żelaza zalicza się:

• obniżoną sprawność fizyczną i umysłową,

• apatię,

• drażliwość,

• senność,

• bóle i zawroty głowy.

Występują także zaburzenia łaknienia (tzw. łaknienie spaczone – jedzenie ziemi, tynku itp.). Osoba cierpiąca na niedobór żelaza może się borykać również ze zmianą śluzówki języka i dziąseł, powstawaniem zajadów, zmian zanikowych śluzówki żołądka.

Ze strony układu krwionośnego może wystąpić kołatanie serca, bóle wieńcowe czy tachykardia, natomiast z układu oddechowego duszność. Niedobór jonów żelaza wpływa także na kondycje włosów i paznokci, które stają się kruche i łamliwe. Powoduje także obniżoną odporność na zakażenia, przez co stajemy się bardziej podatni na infekcje. Następuje spadek liczby erytrocytów i stężenia hemoglobiny we krwi.

Zapobieganie niedoborom jonów żelaza ma podstawowe znaczenie w zapobieganiu niedokrwistości. Najprostszym sposobem jest wzbogacenie diety w produkty zawierające żelazo.

W pożywieniu znajdują się zarówno związki zawierające żelazo na $\text{II}$, jak i na $\text{III}$ stopniu utlenienia. W żołądku żelazo jest uwalniane ze związków organicznych, a jego kwasowe środowisko sprzyja redukcji jonów ${\text{Fe}}^{3+}$ do postaci ${\text{Fe}}^{2+}$, której związki są rozpuszczalne w wodzie i wchłaniane w jelicie w optymalnym pH.

Jony ${\text{Fe}}^{3+}$ przyjmowane z pokarmem często związane są w nierozpuszczalnych kompleksach, ze względu na alkaliczny odczyn przyjmowanego pokarmu. Po wprowadzaniu do żołądka, te alkaliczne kompleksy zostają rozpuszczone przez działanie kwasu żołądkowego, co ułatwia ich redukcję i wchłanianie do organizmu. Zatem zmniejszenie kwasowości soku żołądkowego upośledza wchłanianie żelaza. Istotne jest również spożywanie w diecie i z suplementami żelaza odpowiedniej ilości związków redukujących, np. kwasu askorbinowego (witaminy C), które wspomagają redukcję jonów ${\text{Fe}}^{3+}$ do jonów ${\text{Fe}}^{2+}$.

Najlepiej przyswajalne jest żelazo związane z hemem, czyli żelazo dwuwartościowe, znajdujące się w pokarmach pochodzenia zwierzęcego.

Należy jednak pamiętać, że niektóre związki utrudniają wykorzystanie żelaza z pokarmu, są to: fosforany, wapń, fityniany, szczawiany i taniny. Znajdują się m.in. w mleku, jajkach, herbacie, kawie i szpinaku.

Ich niekorzystny wpływ możemy zniwelować poprzez pobieranie wraz z pokarmem związków, które korzystnie działają na wykorzystanie żelaza z diety. I są to: cysteina, glutation, kwas askorbinowy, kwas bursztynowy i fruktoza. Możemy je odnaleźć w sokach owocowych, papryce, kwaszonej kapuście czy czerwonym winie.

Aby zwiększyć poziom jonów żelaza w organizmie, można stosować dodatkową suplementację:

• dawka dobowa powinna wynosić $200$-$400 \text{mg}$ elementarnego żelazażelazo elementarneelementarnego żelaza w dwóch/trzech podzielonych dawkach;

• preparat powinien być podawany na pusty żołądek i bez równoczesnego podawania innych leków;

• dodatkowo należy stosować sole żelaza($\text{II}$) – siarczan, fumaran, glukonian.

Należy pamiętać, że równoczesne przyjmowanie wraz z suplementowanym żelazem pokarmu może zmniejszyć wchłanianie żelaza nawet do $50\%$.

W poniższej tabeli znajdują się przykładowe nazwy preparatów oraz dodatki, które zawierają.

Słownik

Bibliografia

Bańkowski W. E., Biochemia. Podręcznik dla studentów uczelni medycznych, Amsterdam, Holandia, 2009, s. 406.

Beghetti M., Mermillod B., Halperin D. S., Blue sclerae: a sign of iron deficiency anemia in children?, „Pediatrics” 1993, t. 91, nr 6, s. 1195‑6.

Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej, Warszawa 1987.

Biggs M., McVicar J., Flowerdew B., Wielka księga warzyw, ziół i owoców, Warszawa 2007, s. 174–175.

Fazary A. E., Taha M., Yi‑Hsu Ju., Iron Complexation Studies of Gallic, „Acid, J. Chem. Eng.” 2009.

Gassmann B., Requirements of Vitamin A, Iron, Folate, and Vitamin B12, Rzym 1988.

Lange K. W., i in., The Role of Nutritional Supplements in the Treatment of ADHD: What the Evidence Says, „Current Psychiatry Reports” 2017, t. 19, nr 8.

Litwin M., Styka – Wlazło Sz., Szymońska J., Chemia ogólna i nieorganiczna, Warszawa 2002.

Pazdro K. M., Chemia. Podręcznik do kształcenia rozszerzonego w liceach, Warszawa 2009.

Sheftel A. D., Mason A. B., Ponka P., The long history of iron in the Universe and in health and disease, „Biochim Biophys Acta” 2012, nr 3, s. 161‑187.

Szczeklik A., Podręcznik chorób wewnętrznych, Kraków 2012,

Traczyk W. Z., Trzebski A., Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej, Warszawa 2015, wyd. 3.