W podobny sposób filozof ujmuje kwestię wartości. I one wynikają z naszych potrzeb życiowych – tworzy je człowiek, są zatem względne. Nietzsche twierdzi, że nie istnieje moralność obiektywna, która obowiązywałaby wszystkich i zawsze.

Myśliciel pisał o dwóch sprzecznych ze sobą rodzajach moralności: ludzi słabych (niewolników) i silnych (panów). Silni – arystokraci – za wartościowe uznają godność i dzielność, cenią sobie stanowczość, konsekwencję i sprawność działania; silni stawiają przed sobą wielkie zadania, są twórczy, rozwijają własną indywidualność. Z kolei słabi uznają to, co dla nich jest użyteczne; zapierają się siebie, by uzyskać ochronę, cenią zaś altruizm, miłość, litość, pokorę i łagodność. Zdaniem Nietzschego niegdyś to panowie tworzyli moralność, obecnie natomiast nastała epoka niewolników – słabych, ale licznych – którzy ustanawiają hierarchię wartości. U źródeł tej moralności znajduje się resentyment, uczucie zawiści (więcej informacji na temat resentymentu znajdziesz w materiale „Nadczłowiek a resentyment”PBrBxtjUO„Nadczłowiek a resentyment”). Taki stan rzeczy jest powodem dekadencji. Moralność współczesna – powiada Nietzsche – konstytuuje się przez przyjęcie idei równości wszystkich jednostek, idei ich wolności, oraz idei ostatecznej wartości moralnej (niewymagającej uzasadnień).

W efekcie powstają podstawy moralności promującej sprawiedliwość (te same prawa i dobra należą się każdemu), utylitaryzm (o wartości świadczy produkcja dóbr), litość, panowanie walorów duchowych nad cielesnymi, wyższość dobra ogółu nad dobrem jednostki, wartość intencji (liczą się bardziej niż efekty), etykę nagrody i kary (w obecnym bądź w przyszłym życiu); podstawy te mają być utrwalane w procesie wychowania. Moralność taka – służąc zachowaniu społeczności – wywiera presję na człowieka, ogranicza jego twórczość.

Jako pomysłodawców tej moralności Nietzsche wskazuje Sokratesa – „człowieka teoretycznego”, ufającego wiedzy i rozumowi, oraz Platona. U jej źródeł leży również chrześcijaństwo, po którym schedę przejęła współczesna demokracja.

Nietzsche występował przeciw moralności opartej na ideach niezwiązanych z życiem. Pragnął sformułować moralność zakorzenioną w instynktach, a nie w myśli. Dlatego też – mając na uwadze nadejście „nadczłowieka”, istoty, której jeszcze nie ma, ale która powinna się pojawić – zaproponował „przewartościowanie wszystkich wartości” (tym był jego immoralizm), przyjęcie moralności panów, tworzonej przez silnych, kierujących się „wolą mocy”, instynktem życia dla potwierdzenia własnej wartości.

Podstawą takiej moralności jest wspomniane już przekonanie o stawaniu się jako naturze rzeczywistości. Wyklucza ono bowiem przyjęcie ustalonych norm moralnych, utwierdza konieczność ich przezwyciężenia i tworzenia. Stawanie się jest określone wewnętrzną koniecznością, nie istnieje wolność woli, traci więc swój sens także pojęcie odpowiedzialności. Stawanie się, głosi Nietzsche, jest „niewinne”, dokonuje się poza dobrem i złem, jest wartością samą w sobie. Dalej filozof powiada, iż wolność może mieć tylko ten, kto jest na tyle silny, by ją zdobyć, oraz: ludzie nie są równi, ich wartość zależy od posiadanej mocy, zasługi, twórczości; myśliciel propaguje kult życia czynnego, zakorzenionego w instynktach.

Nietzscheańska teza o śmierci Boga wiąże się z problemem wartości i sensu – to raczej manifest nihilizmunihilizmnihilizmu niż ateizmu; w ten sposób podważony zostaje obiektywny sens rzeczywistości i przekreślona koncepcja „dwóch światów” (filozof negatywnie oceniał nihilizm bierny, prowadzący do metafizykimetafizykametafizyki dualistycznej, będący krytyką rzeczywistości i odpowiedzialny za dekadencję; nihilizm Nietzschego umieszczał źródło wartości w działaniu, w twórczym postępowaniu człowieka). Ludzie wytworzyli sobie ideę Boga, poniżając samych siebie, Bóg musi umrzeć – powiada filozof – aby mógł istnieć „nadczłowiek”; człowiek nie może szukać usprawiedliwienia poza sobą, ma realizować swoją wolę.

Kluczowym pojęciem filozofii Nietzschego jest pojęcie „woli mocy”, określającej rzeczywistość oraz działanie człowieka. Stanowi ona swoistą energię życiową (choć nie należy utożsamiać tego pojęcia z popędami), mogącą mieć różne stopnie. Dążenie do mocy – do zdobycia przewagi – jest najważniejszą inspiracją ludzkości; „wola mocy” staje się dla Nietzschego kryterium wartościowania zjawisk; stanowi o twórczości – ujawnia się w tworzeniu ideałów i ich realizacji, a także w podjęciu trudu interpretacji – rozumienia świata.

Ważne w myśli Nietzschego jest przeciwstawienie postawy apollińskiej i dionizyjskiej. Pierwsza oznacza przywiązanie do tego, co jest łączone z wartościami klasycznymi: jasności, przejrzystości, równowagi, skończoności, doskonałości, harmonii (to żywioł epicki i plastyczny, reprezentowany przez Homera, żywioł ten prowadzi do doświadczenia samodzielności, odrębności jednostki od bytu).

 Z kolei dionizyjskość odwołuje się do pełni i twórczości życia, jego dynamiki przekraczającej ograniczenia, ma charakter ekstatyczny (irracjonalny, pierwotny), też destrukcyjny, gdyż ujawnia nieuchronność cierpienia, które nie ma żadnego celu; wiąże się z tragedią (to liryczna ekspresja wyrażająca się w muzyce, żywioł ten zakorzenia jednostkę w bycie, koliduje natomiast z więzami społecznymi).

Nietzsche cenił dionizyjskość, stał się odkrywcą dionizyjskiego oblicza Grecji (dowodził wszakże, iż w sztuce powinny współistnieć oba te żywioły, które mają charakter twórczy – w przeciwieństwie do rozumu). Przeciwstawienie dionizyjskości i apollińskości nałoży się w późnej myśli filozofa na opozycję Dionizosa i Chrystusa; pierwszy oznacza moc życia, drugi – rezygnację z niego.

Kolejną ważną ideą pojawiającą się u Nietzschego jest idea „wiecznego powrotu” (jego bogiem jest Dionizos). Wprowadzając ją, filozof zerwał z linearną koncepcją czasu (mającego początek i cel – koniec), odrzucił ideę rozwoju – postępu. Wieczny powrót jest manifestacją twórczej siły życia, która ma możliwość ponowienia dawnych stanów rzeczy; świat ma w ten sposób nieskończoną możliwość przemiany.

Filozof był przekonany, że dzieje świata są cykliczne; po zakończeniu cyklu, zdarzenia, które już miały miejsce, powracają w kolejnym cyklu. Idea ta zastąpiła wyobrażenie wieczności. Nietzsche przeciwstawia się zarówno pesymizmowi, jak i optymizmowi; głosi, jak mówi, mądrość tragiczną – apoteozę istnienia; tragizm jest doświadczeniem „rozkoszy stawania się”, które rodzi przyjemność, ale i cierpienie. Korzystał z idei cykliczności, aby wyrazić pewną dramaturgię egzystencji i powagę, jaka wiąże się z wyborem, by nie zaprzepaścić jej na rzecz krytykowanych przezeń ideałów kulturowych.