Achilles – bohater Iliady

Achilles, syn Peleusa i Tetydy, choć nie był zamieszany w wydarzenia, które doprowadziły do wojny trojańskiej (nie miał nic wspólnego z porwaniem Heleny), w Iliadzie Homera wyrasta na głównego bohatera poematu. EposeposEpos opowiada bowiem o epizodzie mającym miejsce pod koniec oblężenia, w dziesiątym roku zmagań – o gniewie Achillesa i jego zgubnych skutkach.

RvCjyT2CdVaek

Grafika przedstawia zapisany greką tekst.

Należy pamiętać, że Achilles udał się na wojnę trojańską, ponieważ wolał krótkie życie w wielkiej chwale niż długie i nudne. Tetyda uprzedziła go bowiem, że jeśli pojedzie pod Troję, zdobędzie wielką sławę, ale jego życie szybko się skończy. Rodzice Achillesa, znając przepowiednię wyroczni o bohaterskiej śmierci syna, ukryli go między kobietami. Dopiero przebiegły król Itaki – Odyseusz, który miał za zadanie pozyskanie herosa na wyprawę (inna przepowiednia głosiła, że bez Achillesa nie zdobędą Troi), odkrył go, prezentując dwórkom różne kosztowności. Przebrany bohater sięgnął po pięknie oprawną broń zamiast po fatałaszki lub klejnoty i został odkryty przez fałszywego kupca, najsprytniejszego z Achajów – Odyseusza.

Obserwując tę postać i jej niejednoznaczne zachowania podczas opisanych w eposie kilkudziesięciu dni walki, często zadajemy sobie pytanie, kim właściwie jest wódz Myrmidonów: szlachetnym antycznym rycerzem (mianem rycerza właśnie określa go w swym przekładzie Iliady Franciszek Ksawery Dmochowski) czy dzikim wojownikiem, spragnionym krwi zabójcą. Aby odpowiedzieć na to pytanie, należałoby się zastanowić, kogo właściwie można nazwać rycerzem.

Wzór wojownika i rycerza

Achilles to bohater pochodzący z epoki dużo wcześniejszej niż czas, gdy pojęcie rycerza się wykształciło, wojna o Troję toczyła się bowiem w XII w. p.n.e. Nie jest zwykłym wojownikiem – przewodzi bitnym Myrmidonom, jego ojcem jest Peleus, król tesalskiego miasta Ftyja. Achilles jest członkiem kształtującej się arystokracji wojskowej, mimo młodego wieku bierze udział w naradach wodzów obok takich znakomitości jak Odys, Menelaos, Ajaks czy Diomedes.

Jego działania doprowadziły do późniejszych komplikacji w stosunkach z Agamemnonem. Achilles jako przywódca Myrmidonów zwołał bez zgody naczelnego wodza naradę wojenną, jawnie łamiąc zasady wojskowej dyscypliny. Agamemnon pełnił na czas wojny funkcję suwerenną wobec pozostałych greckich wojowników. Achilles, występując przeciwko niemu, podważał autorytet naczelnego wodza i chciał wzmocnić własną pozycję. Okazał się zatem egoistą lekceważącym dobro ogółu – zachował się nagannie, gdyż posłuszeństwo wobec zwierzchnika jest ważnym elementem rycerskiego etosuetosetosu. Odebranie zaś Achillesowi jego branki Bryzeidy przez Agamemnona staje się bezpośrednią przyczyną opisanych przez Homera wypadków. Bohater powiada dumnie do Atrydy:

Achilles decyduje o wycofaniu się z walki, a wstrząśnie nim dopiero moment, gdy zginie Patroklos, ukochany przyjaciel. Ta osobista strata zmusi go do działania i powrotu na pole bitwy.

RSO6MGSWogxNB1

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Ukazani są na nim mężczyzna, kobieta i małe dziecko. Wszyscy są nadzy. Kobieta i mężczyzna siedzą na wysokim, marmurowym stopniu. Wydają się rozmawiać ze sobą. Mężczyzna jest młody, atletycznie zbudowany. Widać jego wyraźnie zarysowane mięśnie. Jego miejsce intymne zasłonięte jest liśćmi winogron. Mężczyzna trzyma małe dziecko stojące na lewej nodze. Prawą nogę ma zgięto do tyłu. To chłopiec, który przytula się twarzą do ramienia młodej, szczupłej kobiety. Dotyka prawą rączką jej lewej piersi. Kobieta trzyma prawą rękę na prawej ręce mężczyzny. Jej lewa ręka i wskazujący palec uniesione są ku górze.

Warto zwrócić uwagę na to, jak Achilles postępuje z ciałem pokonanego wroga – odmawia mianowicie umierającemu Hektorowi wydania jego ciała ojcu, zapowiada mu:

Następnie wlecze ciało Hektora za swoim rydwanem wokół Troi tak długo, aż wywołuje gniew bogów oburzonych jego brakiem szacunku dla zmarłych. Zaprzestaje tej praktyki dopiero po interwencji Tetydy. Nieobce jest mu także pospolite okrucieństwo, gdy pojmawszy dwudziestu młodych Trojan, przeznacza ich w ofierze na grób Patroklosa. Jeden z mitów powiada także, że Achilles – już jako duch – zażądał, aby na jego własnym grobie ofiarowano Polyksenę, córkę króla Troi Priama.

Także jego stosunek do kobiet jest przedmiotowy – Bryzeida, o którą powadził się z Agamemnonem, to dla niego rzecz, własność, część wojennego łupu, który mu się należy. Odebranie mu tej zdobyczy przez naczelnego wodza deprecjonuje go jako wojownika, obniża jego prestiż w oczach towarzyszy.

Nie tylko okrucieństwo nim jednak powoduje; przyjmuje bowiem w pewnym momencie Priama i płacze razem z nim, wzruszony rozpaczą nieszczęsnego ojca:

Cechy mordercy

Achilles jest nieodrodnym dzieckiem tej wojowniczej, okrutnej (z naszego punktu widzenia) kultury archaicznej Grecji. Na tle innych bohaterów Homera wcale się nie wyróżnia przesadną brutalnością, gdyż wszyscy postępują zgodnie z konwencjami epoki. Podobnie zresztą przedstawiane są zachowania bogów, którzy cechują się okrucieństwem i bezwzględnością. Bezwstydnie manipulują ludźmi, choć ich los jest im w gruncie rzeczy obojętny. Dla nich to pionki w grze toczonej między zwaśnionymi mieszkańcami Olimpu. W zależności od stosunku do danego bohatera pomagają mu lub szkodzą.

W czasie wojny trojańskiej bogowie dzielą się na dwa obozy – jedni wspierają Achajów, drudzy Trojan. Bogom przewodzi Dzeus, który z kolei podlega Mojrze‑Przeznaczeniu. Ludzie są podporządkowani woli bogów (np. decydują oni o wyniku pojedynku Achillesa z Hektorem), nie mają wpływu na swoje losy, mogą co najwyżej z godnością przyjąć wyroki niebiańskich władców. Nie są jednak bezwolnymi marionetkami, ale ukazanymi niezwykle plastycznie żywymi ludźmi, ulegającymi namiętnościom. Bohaterowie Iliady umieją kochać i nienawidzić, stać ich na czyny odrażające i szlachetne, ich postawy oddają całą prawdę życia, pełną zarówno okrucieństwa, jak i wzniosłości oraz poświęcenia. Taką postacią jest także Achilles – o naturze popędliwej, porywczej, namiętnej i dumnej, a zarazem bardzo ludzkiej zarówno w chwilach swej wielkości i chwały, jak i upadku. To bohater świadom swego przeznaczenia, rychłej śmierci, której bez drżenia stawia czoła.

Jak zatem odpowiedzieć na postawione na początku pytanie? Achilles – jak wielu innych bohaterów literackich – wymyka się jednoznacznym ocenom, nie sposób po bliższym przyjrzeniu się herosowi i zbadaniu jego zachowań oraz motywacji wydać jednoznacznego sądu. Heros ten wydaje się równie skłonny do rzeczy dobrych jak i złych, potrafi być rycerski i okrutny, w oczach filozofów starożytnych, zwłaszcza stoików, uchodził za gwałtownika zbyt łatwo folgującego swym namiętnościom. I ta jego dwoistość powoduje, że jest prawzorem wielu bohaterów, z równą łatwością czyniących dobro i zło, rzadko zdobywających się na chwilę refleksji (vide choćby Andrzej Kmicic, sarmacka odmiana Achillesa). To czyni go także bliskim naszej epoce, w której szlachetność i okrucieństwo mieszają się jak w diabelskim tyglu. I czasem nie sposób jedno oddzielić od drugiego.

Słownik