Przeczytaj
Etiopia jako parawan
Ryszard Kapuściński, jeden z największych polskich reporterów, był świadkiem 27 rewolucji i zdążył dostrzec w nich pewien powtarzający się scenariusz. Nie chce pisać kolejnej książki o tym samym. Ma mnóstwo relacji świadków i… kryzys, żadnego pomysłu na tekst. Z pomocą przychodzi zdjęcie cesarza z pieskiem na kolanach. Od tego zaczyna:
CesarzTo był mały piesek rasy japońskiej. Nazywał się Lulu. Miał prawo spać w łożu cesarskim. W czasie różnych ceremonii uciekał cesarzowi z kolan i siusiał dygnitarzom na buty.
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, 1998, s. 10.
Tworzy uniwersalny, metaforyczny traktat o mechanizmach władzy. Etiopia staje się w nim jedynie pretekstem. Dlatego trzeba pamiętać, by nie traktować Cesarza jako historycznego źródła wiedzy o tym afrykańskim kraju i samym Hajle Sellasje.
Pomysł aluzyjnego utworu jest bardzo ryzykowny, bo pod koniec lat 70. w Polsce wciąż obowiązuje cenzura. Cesarz ukazuje się najpierw w cyklu Trochę Etiopii w czasopiśmie „Kultura”, nie wzbudzając podejrzeń. Każdy odcinek otrzymuje stempel cenzora. Dzięki obowiązującemu wtedy przepisowi, który mówi, iż tekst raz zaakceptowany nie musi trafiać do cenzury ponownie, udaje się w 1978 roku wydrukować książkę. Dopiero wtedy, w całości, tekst okazuje się bardzo wymowny. Szybko zdobywa w kraju popularność, a przetłumaczony na 23 języki – również za granicą.
W Polsce od razu dostrzeżono w nim aluzję do rządów Edwarda Gierka. Cesarza odnoszono też do twardej polityki brytyjskiej premier Margaret Thatcher, do rządów totalitarnychtotalitarnych, autorytarnychautorytarnych, a nawet określonego sposobu zarządzania w korporacjach międzynarodowych.
Sam Kapuściński powtórzy później wielokrotnie, że pisząc Cesarza, opowiedział się przeciwko władzy absolutystycznej, skorumpowanej, deprawującej, nieudolnej
.
Wszystko w rękach władcy
Opowieść o dworze cesarza, przeplataną komentarzami autora, snują anonimowi rozmówcy Kapuścińskiego – cesarscy dygnitarze.
To relacje ludzi z najbliższego kręgu władcy, bezkrytycznych i sowicie wynagradzanych. Odczytując ironię, za pomocą której autor kamufluje mechanizmy rządzenia, można zobaczyć opis kraju, w którym:
– władza cesarza jest absolutna, autorytarna; cesarz jest najwyższą i ponad prawem stojącą osobistością w cesarstwie
:
CesarzOn, tylko on! Obsadzał szczyty hierarchii, ale także jej średnie i niskie szczeble, wyznaczał naczelników poczt, kierowników szkół, posterunkowych policji, wszystkich najzwyklejszych urzędników, ekonomów, dyrektorów browarów, szpitali, hoteli, jeszcze raz powtórzę, wszystkich, on, osobiście.
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1998, s. 32–33.
– jego wiedza o kraju opiera się na rozbudowanym systemie donosów, ten zaś sprawia, że pałacowi urzędnicy żyją w ciągłym napięciu, strachu przed władcą, jednocześnie rywalizując między sobą:
CesarzZajęcie, jakiemu oddawali się ci ludzie, było ciężkie i niebezpieczne. Żyli w lęku, że czegoś nie doniosą w porę i popadną w niełaskę albo że konkurent doniesie lepiej i wtedy cesarz pomyśli: dlaczego Salomon sprawił mi dziś ucztę, a Makonen przyniósł same plewy?”
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1998, s. 15.
– gra nominacjami pozwala cesarzowi utrzymać swych poddanych w lojalności; służalczość i oddanie, uległość i lizusostwo to cechy, za które są wynagradzani; degradacja w pałacowej hierarchii de facto skazuje na nieistnienie:
CesarzDotąd było się człowiekiem pałacu, a więc kimś ważnym, wysuwanym, wymienianym, kształtującym, wpływającym, szanowanym i słuchanym, a wszystko to dawało poczucie istnienia, obecności w świecie, pełni życia, jego wagi i przydatności. I oto pan nasz przywołuje cię w godzinie nominacji i na zawsze odsyła do domu. W jednej sekundzie wszystko znika, przestajesz istnieć”.
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1998, s. 78.
– tolerowana jest korupcja:
CesarzNie pamiętam wypadku, żeby szczodrobliwy monarcha cofnął komuś nominację i przycisnął mu głowę do bruku z powodu korupcji. A niechże się pokorumpuje, byle tylko okazywał lojalność.
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1998, s. 46.
– słabość władzy do zbytku i luksusu, np. do samochodów, których cesarz miał 27, uznawana jest za przejaw jej pionierskich ambicji i podziwu dla postępu technicznego:
CesarzLubił samochody, najwyżej cenił sobie rolls‑royce’y z powodu ich poważnej i dostojnej linii, ale dla odmiany korzystał też z mercedesów i lincoln‑continentalów.
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1998, s. 17.
Na cesarskim dworze
Urzędnicy cesarscy pełnią groteskowe funkcje. Jest tu woreczkowy dźwigający worek z miedziakami, które cesarz miał zwyczaj rozrzucać ubogim. Poduszkowy podstawia poduszki pod nogi. Lokaj trzech drzwi, moździerzowy, ktoś inny z kolei przez 10 lat wyciera buty dygnitarzy z psiego moczu. Każda służba wiąże się nie tylko z nadzieją na awans bądź darowiznę, często chodzi o coś więcej – utrata łaski znaczy tyle, co przestać istnieć.
Dworzanie wspominają cesarza jako wybitnego męża stanu, nazywają go „najmądrzejszym” i „boskim”, „czcigodnym”, „dobrotliwym” i „łaskawym”. Jest w ich oczach wszechmocny, od jego decyzji czy kaprysu zależy ich dobrobyt, a nawet życie. Dwór się zastanawia:
Cesarz[...] jeśli pana naszego nie stanie, kto będzie łaskami obdzielać i majętności pomnażać?
Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1998, s. 127.
Król królów
Popularność etiopskiego monarchy nie ograniczała się do kraju oraz sprzyjających mu państw europejskich i Stanów Zjednoczonych. Cesarz pojawił się na okładce magazynu „Time”, a w 1935 roku gazeta przyznała mu nawet tytuł Człowieka Roku.
Od czasów koronacji Hajle Selassje stał się także inspiracją ruchu religijnego Rastafari, który rozwinął się na Jamajce. Rastafarianie wierzyli, że Sellasje – nazywany Lwem Judy, według legendy wywodzi się bezpośrednio od biblijnego Salomona.
Według nich to nowy mesjasz, który zaprowadzi swych wyznawców do nowej, sprawiedliwszej ziemi obiecanej. A tam ludzie „przestaną być dzieleni na ludzi pierwszej i drugiej kategorii, a kolor ich skóry będzie miał takie samo znaczenie, jak kolor ich oczu”.
W 1966 roku cesarz odwiedził karaibską wyspę. W latach 70. XX wieku ruch został rozpowszechniony na całym świecie przez Boba Marleya i innych muzyków reggae.
Upadek
Na tym z pozoru świetnie funkcjonującym systemie pojawiają się jednak pęknięcia. Pod koniec lat 60. powstania chłopów w prowincjach Tigraj i Godżam rozpoczynają stopniowy proces upadku cesarza, opisany w dwóch kolejnych rozdziałach reportażu Kapuścińskiego. Brutalnie zdławiony bunt wzmacnia na jakiś czas pozycję Sellasjego, który przeprowadza w pałacu czystki. Z drugiej strony rośnie w siłę środowisko akademickie na pierwszym w kraju uniwersytecie stołecznym. Niezależni, świadomi i myślący studenci wychodzą na ulice i domagają się zmian.
W 1972 roku przychodzi dotkliwa susza, która zabija tysiące ludzi. W 1973 roku do Etiopii przybywa dziennikarz londyńskiej telewizji Jonathan Dimbleby, a po powrocie do kraju pokazuje film Ukryty głód. Fakt ten, niczym pierwsza kostka domina, rozpoczyna serię demonstracji oraz bunt w cesarskiej gwardii, których efektem jest obalenie Hajle Sellasjego.
Jak napisze w swojej późniejszej książce Ryszard Kapuściński:
SzachinszachTo władza prowokuje rewolucję. Na pewno nie czyni tego świadomie. A jednak jej styl życia i sposób rządzenia stają się w końcu prowokacją. Następuje to wówczas, kiedy wśród ludzi elity ugruntuje się poczucie bezkarności. Wszystko nam wolno, wszystko możemy. Jest to złudzenie, ale nie pozbawione racjonalnych podstaw. (...) Lud milczy, jest cierpliwy i ostrożny. Boi się, nie czuje jeszcze własnej siły. Ale równocześnie prowadzi drobiazgowy rachunek krzywd i w pewnym momencie dokonuje podsumowania.
Źródło: Ryszard Kapuściński, Szachinszach, Warszawa 1999, s. 127.
Słownik
(z łac. auctoritas – wpływ osobisty, znaczenie, przywództwo); ustrój polityczny, w którym władza skupiona jest w rękach jednej osoby lub grupy osób; ważną rolę w tym systemie rządzenia odgrywa aparat przymusu (cenzura, policja polityczna i armia); tłumione są wszelkie przejawy krytyki i próby wyrażania niezadowolenia; w krajach autorytarnych tolerowana jest korupcja, ograniczona jest wolność słowa, wywiera się nacisk na media
(z gr. demagogos – przywódca ludu); sposób wpływania na opinię publiczną poprzez odwoływanie się do emocji, oczekiwać, składanie obietnic bez pokrycia w celu realizacji własnych ambicji, zapewnienia poparcia, poklasku
forma rządów arbitralnych, nad którą nie ma kontroli; władca sam stanowi prawo; dyktatura jest charakterystyczna dla reżimów autorytarnych (autorytaryzm) i totalitarnych (totalitaryzm)
(z łac. totalis – cały, całkowity); system rządów, w którym państwo (np. rządząca partia) kontroluje społeczeństwo i stara się nadzorować wszystkie aspekty życia publicznego i prywatnego; jest uważany za skrajną i specyficzną postać rządów autorytarnych (autorytaryzm), nowoczesną odmianę tyranii i despotyzmu (na podst. Encyklopedii PWN)