Portrety polskich władców

R1YHxK8AoBfyJ1

Rycina przedstawia portret władcy. W owalu znajduje się popiersie dojrzałego mężczyzny w królewskiej koronie. Król ma narzuconą na ramiona pelerynę, zasłania się tarczą, w prawej ręce trzyma topór. Wokół obrazu znajduje się ornament ozdobiony motywem roślinnym i różnego rodzaju bronią białą. Pod portretem znajduje się rysunek, na którym chłopiec zamierza się włócznia na dużego niedźwiedzia stojącego pod drzewem. Niedźwiedzia gryzą dwa duże psy, trzeci jest w pobliżu. Na drugim planie znajdują się dwaj wojowie z łukami, którzy celują z łuków w niedźwiedzia.

Średniowieczna kronika prezentuje gatunek prozatorski o tematyce historycznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, zapis najważniejszych wydarzeń ułożonych według ich następstwa (w porządku chronologicznym, w kolejności dat). Kroniki średniowieczne były rozwiniętymi narracyjnie opowieściami układanymi wedle kanonów sztuki retorycznej. Zazwyczaj przedstawiały dzieje świata, narodu, dynastii, miasta, regionu lub jakiegoś ludu. Kronika średniowieczna łączyła wiedzę historyczną z literacką fikcją, przez co spełniała istotne funkcje moralizatorskie i parenetyczneparenezaparenetyczne.

Kronikarze podejmują przede wszystkim temat rodzimej monarchii, początek powstania narodu i jego odrębności językowej oraz kulturalnej. Przedstawienia te są zazwyczaj osadzone w ich przekonaniach na temat wartości kultury średniowiecza.

Gall Anonim (ur. w XI w., zm. po 1116) i Wincenty Kadłubek (ur. ok. 1150, zm. 1223) ukazują sceny wiążące się z powstaniem narodu polskiego i silnie wartościują pewne grupy społeczne, które wpłynęły na powstanie państwa i narodu polskiego. Kroniki były często recepcją podań i legend o początkach dynastii, monarchii i ludu. Sprzyjały korzystnemu postrzeganiu władzy. Ich zdaniem było też nadawanie znaczeń państwowości polskiej poprzez fabularyzację dziejów.

Kronika Galla Anonima

Rd8apoM2vj22v1

Obraz przedstawia starca siedzącego na polu, pośród roślin. Mężczyzna jest łysiejący, ma długą, siwą brodę. Na ramionach ma pelerynę. Na kolanach trzyma sarnę. W tle znajdują się budynki mieszkalne.

Pierwszą kroniką przedstawiającą dzieje Polski jest powstały najprawdopodobniej w latach 1112‑1116 utwór autora, którego nazwano później Gallem Anonimem. W Chronica Polonorum (Kronice polskiej) Gall przedstawił dzieje Polski, zaczynając od czasów mitycznych (opisał między innymi legendę o królu Popielu) aż do czasów mu współczesnych, czyli zwycięskich walk Bolesława III Krzywoustego z Niemcami (1109‑1113). Kronika została podzielona na trzy części – w każdej z nich pojawia się pieśń i mowy postaci. Dzieło to zostało napisane po łacinie i prezentowało wysokie walory artystyczne. Gall używał wielu środków stylistycznych i nie stronił od poetyckiego przedstawiania podejmowanych tematów.

Gall przedstawił w swej Kronice polskiej postać wzorcowego, godnego naśladowania władcy, który jest przy tym wyjątkowo dzielnym rycerzem. Mimo że Kronika przedstawia trzech władców, to jednak Bolesław Krzywousty wyróżnia się jako najważniejszy bohater tego utworu. Gall wychwalał nie tylko jego męstwo, ale również dobrobyt, który książę zapewnił swoim poddanym.

W wielu akapitach Gall prezentował cnoty Bolesława:

Kronikarz przedstawił też jego stosunek wobec Kościoła:

Bolesław Krzywousty był więc dla Galla księciem, którego misją stało się odrodzenie potęgi i chwały Polski. To Krzywousty był zwycięskim wodzem oraz bohaterskim obrońcą państwa. Gall poświęcił jego dziejom dwie z trzech ksiąg swej kroniki i opisał życie księcia od dzieciństwa aż do śmierci. Kronikarz szczegółowo ukazał niezliczone wyprawy księcia przeciwko Czechom, Niemcom i Pomorzanom. Przedstawiał również fikcyjne mowy księcia, które dowodzić miały stworzonego przez kronikarza wizerunku.

Król Bolesław został przez Galla przedstawiony jako troskliwy i kochający władca, który umierając, niepokoi się o przyszłość swego państwa. Zaś w Pieśni o śmierci Bolesława, wplecionej w tekst Kroniki, pojawiła się zrozpaczona Polska.

Dzieło Galla dzięki żywej narracji i poetyckim wstawkom przypomina raczej utwór fabularny niż ściśle historyczny. W dużym stopniu stanowi polski odpowiednik starofrancuskich ,,pieśni o czynach”, chansons de geste. Gall przedstawia swoją pracę w następujący sposób:

Kronika polska Wincentego Kadłubka

RTPF20psPIACs1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. To starszy człowiek. Jego twarz jest pociągła, bardzo szczupła. Wokół głowy widoczne są półdługie, lekko falujące włosy. Sięgają aż za uszy. Mężczyzna ma głęboko osadzone oczy i wydatny nos. Ma wąsy. Ubrany jest w jasny habit z kapturem. Spod habitu, na szyi i nadgarstkach widoczny jest fragment zdobnego metalu. Wygląda jak fragment zbroi. Mężczyzna ma złożone ręce do modlitwy. Unosi wzrok ku górze.

Autorem drugiej kroniki, napisanej przeszło pół wieku po dziele Galla, był rodowity Polak mistrz Wincenty Kadłubek. Jego Historia Polonica (Kronika polska) składa się z czterech ksiąg. Trzy pierwsze, które przedstawiają najstarsze dzieje narodu polskiego, przybrały kształt dialogu między biskupem krakowskim Mateuszem a arcybiskupem gnieźnieńskim Janem. Część czwarta opowiada o o czasach współczesnych autorowi.

Dzieło Kadłubka ma charakter bardzo niejednorodny. W tok narracji Kroniki autor wplótł wiele przypowieści, bajek, sentencji, pieśni i fragmentów wierszowanych. Przedstawione dzieje państwa zostały przez Kadłubka wzbogacone i upiększone (chociażby poprzez przypisanie przodkom Lechitów zwycięstwa nad Aleksandrem Wielkim). Podobnie jak Gall Anonim, Kadłubek opisał trzech Bolesławów, przedstawiając na ich przykładzie wzorzec sprawiedliwej monarchii. Ponadto ukazał postać Kazimierza II Sprawiedliwego, który był prawdopodobnie inicjatorem napisania dzieła i w jego osobie Kadłubek widział wizerunek idealnego władcy. Mistrz Wincenty napisał Kronikę jako utwór głęboko nacechowany patriotycznie. Zaczynając od legend i podań a na swojej współczesności kończąc, stworzył dzieło traktujące o tradycjach polskiej suwerenności państwowej.

Mistrz Wincenty, który zresztą korzystał z kroniki Galla przy tworzeniu swego dzieła, także nie szczędził Bolesławowi III pochwał.

Natomiast Bolesława Chrobrego przedstawiał następująco:

Kolejnym opisanym przez Kadłubka władcą jest prawnuk Chrobrego, Bolesław Śmiały. Na skutek mordu na biskupie Stanisławie (mistrz Wincenty był jego następcą na biskupstwie krakowskim), Śmiały został z Polski przepędzony i zmarł na wygnaniu. Kronikarz pisał o nim:

Ostatecznie Kadłubek przedstawia ostatniego znanego mu władcę, Kazimierza II Sprawiedliwego, który zdaniem autora Kroniki stanowi ideał cnót monarchy.

Kronika Kadłubka dzięki swej dialogowej strukturze i rozmaitym odwołaniom do historii, literatury i filozofii przypomina moralitetmoralitetmoralitet. Autor formułuje postulaty etyczne wypowiadając się o tym, co jest godne władcy, a co nie. w taki właśnie sposób przejawiała się średniowieczna pareneza, której celem było przedstawienie godnych naśladowania wzorców.

Cele kronikarzy

Władca był jednym z podstawowych wzorców osobowych średniowiecza propagowaną przez literaturę parenetyczną. Osoba stojąca na szczycie hierarchii feudalnej, najwyższy suwerensuwerensuweren (cesarz, król, książę) był więc ukazywany w pochwalnym świetle jako przykład cnót monarszych.

R744XOOBSeZCI

Zdjęcie przedstawia szachownicę, na której stoją naprzeciw siebie figury szachowe w białym i brązowym kolorze. Pomiędzy nimi znajduje się ciemna figura króla.

Zarówno Gall Anonim, jak i Wincenty Kadłubek rozumieli, że od działań i ich oceny przez lud zależy pomyślność kraju i poddanych. Władca był źródłem prawa, zarządcą i obrońcą ojczyzny – musiał zatem w swojej osobie ucieleśniać najwyższe wartości i cnoty. Kronikarze w swoich dziełach próbowali zawrzeć wizerunki monarchów, posługując się zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi przykładami postaw i zachowań.

Słownik