Przeczytaj
Niebezpieczny wpływ polityki
w dziedzictwie PRL »winien« i »ma« tak dalece się przenikają, iż niejednokrotnie zjawiska negatywne i pozytywne są ze sobą nierozerwalnie związane(cytat za: Antoni Dudek, Historia i polityka po 1989 roku, depot.ceon.pl, s. 51).
Jak rozumiesz przytoczony cytat?
Spór o ocenę PRL‑uPRL‑u rozgorzał zaraz po przemianach roku 1989 i był właściwie przedłużeniem debaty, która toczyła się jeszcze w okresie rządów komunistycznych. Ocena tego okresu napotykała od początku na szereg trudności i stała się jednym z czynników silnie różnicujących środowisko historyków.
Pierwsza trudność w ocenie czasów PRL‑u wynika z faktu, że wpływ na nią wywierały i nadal wywierają siły polityczne. Od początku w debacie na temat dziedzictwa okresu rządów komunistycznych na równi z historykami brali udział publicyści i politycy. Siłą rzeczy zatem ocena PRL‑u uległa upolitycznieniu, a jej oficjalny obraz i promowana polityka historyczna zależały od tego, jaka ekipa sprawowała władzę – czy ta związana z systemem peerelowskim, czy ta z opozycją. Ludzie z kręgów SolidarnościSolidarności lub innych ugrupowań opozycyjnych negowali dorobek okresu władzy komunistycznej i cały powstały wtedy system polityczny. Przeciwnicy opozycji natomiast przychylniejszym okiem spoglądali na czasy PRL‑u, argumentując, że po II wojnie światowej była to jedyna możliwa forma państwowości gwarantująca odbudowę kraju ze zniszczeń.
Klimat polityczny sporu nie pozostał bez wpływu na środowisko historyczne. Historycy sami mieli określone poglądy polityczne i byli zaangażowani po jednej albo po drugiej stronie konfliktu politycznego, w związku z czym ich głos w dyskusji rzadko był neutralny, a ich ocena rzadko miała charakter obiektywny. Nawet po upływie ponad 30 lat od upadku komunizmu emocje związane z tym okresem są nadal silne i wpływają na jego ocenę.
Terra incognita
Dodatkowo historycy badający Polskę Ludową musieli niejednokrotnie mierzyć się z trudnościami związanymi z brakami w materiałach źródłowych oraz kwestią ich wiarygodności. Dużo było tzw. białych plambiałych plam – przeinaczeń, niedomówień, zafałszowań, różnych utrwalonych stereotypów. Z jednej strony wynikało to z tego, że duża część materiału źródłowego nie była dostępna, a z drugiej – z silnego wpływu ideologii. Pewne zagadnienia, np. dotyczące wzajemnych stosunków polsko‑sowieckich, po prostu oceniane były zgodnie z linią partyjną. Dodatkowo dokumenty, do których mieli dostęp badacze, powstawały często z inicjatywy aparatu władzy, m.in. protokoły przesłuchań, dokumenty świadczące o współpracy z SBSB. Historykom analizującym te materiały groziło przejmowanie jednostronnej perspektywy. Wszystko to w znaczący sposób utrudniało dotarcie do prawdy i dokonanie wyważonej oceny czasów PRL‑u.
Jak myślisz, dlaczego zdecydowano się na powołanie takiej instytucji?
Po dwóch stronach frontu
Ostateczny bilans danej epoki czy okresu nigdy nie jest łatwy, a ten dotyczący czasów władzy komunistycznej okazał się z wielu przyczyn wyjątkowo trudny. Bilans dorobku Polski Ludowej można zawrzeć w dwóch ocenach. Obie różnią się w sposób zasadniczy. Pierwsza ma charakter afirmatywny. Historycy reprezentujący tę opcję z mniejszymi lub większymi zastrzeżeniami uważają, że ogólnie okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej był (biorąc pod uwagę zniszczenia powojenne) korzystny dla kraju. Po przeciwnej stronie są ci, którzy w sposób krytyczny podchodzą do dziedzictwa PRL‑u, wskazując, że był to okres zniewolenia i utraty suwerenności. Szczególnie negatywny obraz okresu PRL‑u jawił się w kontekście analizy zbrodni popełnionych przez system od końca II wojny światowej (m.in. aresztowania i skazywanie działaczy polskiego podziemia). Oczywiście ten dychotomiczny (dualistyczny) podział jest mocno uproszczony. W jednych kwestiach badacze mogą przyjmować stanowisko afirmatywne, a w innych krytyczne. Mimo że historycy raczej wystrzegają się dobitnych ocen, to i tak przez sam subiektywny dobór faktów można się domyślić, jaka jest ich opinia.
Określ, do jakich motywów nawiązuje przedstawiony w tle plakat.
Czy twoim zdaniem ważne jest słuchanie zdania historyków, którzy prezentują odmienny od ogólnie przyjętego punkt widzenia na okres PRL-u? Uzasadnij odpowiedź.
Płaszczyzny sporu
Jaka atmosfera panuje podczas przemówienia? Zwróć uwagę na słuchaczy.
Jest kilka zasadniczych płaszczyzn sporu między uczestnikami debaty na temat oceny PRL‑u. Pierwsza dotyczy kwestii suwerenności. Część historyków argumentuje, że po zakończeniu II wojny światowej naród polski cały czas znajdował się w stanie zniewolenia i w swego rodzaju protektoracie sowieckim, choć oczywiście na przestrzeni kolejnych lat stopień tego uzależnienia ulegał pewnym przeobrażeniom. Według przeciwstawnej koncepcji Polska pozostawała w stanie uzależnienia od ZSRS jedynie do 1956 r., kiedy to uzyskała pewne atrybuty suwerenności w polityce wewnętrznej oraz pewną swobodę działania w polityce zagranicznej.
Druga płaszczyzna sporu o ocenę PRL‑u dotyczy tego, czy i ewentualnie w jakim okresie Polska Rzeczpospolita Ludowa była państwem totalitarnym. Ogólnie w tej kwestii panuje względna zgoda co do tego, że do czasów odwilży związanej ze śmiercią Stalina (1953 r.) i przejęcia władzy w ZSRS przez Nikitę Chruszczowa (1956 r.) system polityczny w Polsce nosił więcej cech totalitarnych niż autorytarnych. Natomiast dyskusja toczy się wokół tego, na ile można posługiwać się pojęciem totalitaryzmu w odniesieniu do późniejszych czasów – okresu gomułkowskiego i gierkowskiego.
Kolejną sprawą, która na równi z poprzednimi różnicuje środowisko historyczne, jest bilans społeczno‑ekonomiczny okresu PRL‑u – czy był dodatni, czy ujemny. Z jednej strony podnoszono temat dorobku w postaci rozwoju przemysłu i ciągle wzrastających wskaźników produkcji, z drugiej wskazywano na zacofanie gospodarcze Polski w porównaniu z innymi krajami, które po II wojnie światowej startowały z takiego samego lub podobnego poziomu.
Te trzy zagadnienia są najważniejsze, ale istnieje też wiele innych, które stanowią tło zażartych dyskusji o tym, czy ogólny bilans PRL‑u jest pozytywny, czy negatywny – np. kwestia roli i znaczenia Solidarności, stopień inwigilacji duchowieństwa, sprawa opozycji politycznej itd. Być może z upływem czasu zawikłanie spraw historycznych w politykę będzie coraz mniejsze i dzięki temu stan naszej wiedzy na temat poszczególnych aspektów PRL‑u się poszerzy, a tym samym łatwiej będzie o całościowe spojrzenie i ocenę.
Czy zdjęcie zostało zrobione współcześnie? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do tego, co i w jaki sposób zostało na nim przedstawione.
Jak wyglądały obchody pierwszomajowe w okresie silnej władzy komunistycznej w Polsce i czemu one głównie służyły?
Jakie różnice dostrzegasz w ocenie PRL-u na przestrzeni 14 lat? Jak myślisz, z czego może to wynikać?
Słownik
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
związek zawodowy powstały w 1980 r. pod przywództwem Lecha Wałęsy, później ruch społeczny dążący do zmiany systemu
organ bezpieczeństwa państwa istniejący w okresie PRL‑u, podległy Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, odpowiedzialny za zagwarantowanie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego
(z łac. affirmatio – potwierdzenie, przyjęcie) uznanie czegoś za dobre i pozytywne
urząd państwowy powołany w 1999 r., zajmujący się działalnością badawczą, edukacyjną, archiwalną oraz prowadzący śledztwa i lustracje
(łac. terra incognita – ziemia nieznana) nazwa pochodzi od tego, w jaki sposób zaznaczano na dawnych mapach miejsca nieznane; w sensie przenośnym termin używany dla oznaczenia niedopowiedzeń, przeinaczeń i przekłamań, ewentualnie spraw jeszcze niezbadanych z powodu braków w materiale źródłowym
wydawnictwo funkcjonujące w krajach, w których istniała cenzura, działało bez zezwolenia władz
Słowa kluczowe
PRL, ocena PRL, historiografia, Polska w latach 1981–1989, komunizm w Polsce
Bibliografia
A. Friszke, Spór o PRL w III Rzeczypospolitej (1989–2001), tekst dostępny online: polska1918‑89.pl.
R. Stobiecki, Spór o PRL. Metodologiczne oblicze debaty, tekst dostępny online: kulturaihistoria.umcs.lublin.pl.
A. Dudek, Historia i polityka w Polsce po 1989 roku, tekst dostępny online: depot.ceon.pl.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, PWN, Warszawa 2010.