EpistolografiaEpistolografiaEpistolografia

RX8exoBNBqdf51

Obraz przedstawia średniowieczną scenę. Na ławie, naprzeciw siebie, siedzą kobieta w czarnym habicie i chuście na głowie i młody mężczyzna w sięgającej do stóp szacie. Oboje gestykulują.

List to bardzo pojemna forma piśmiennictwa, obejmująca prócz typowych wypowiedzi skierowanych do adresata także pisma przeznaczone dla szerszego grona odbiorców, np. listy otwarte, pasterskie czy gończe. To także jeden z gatunków biblijnych (listy apostolskie) i poetyckich (List do Pizonów Horacego). Zbiory listów pisanych przez znane osobistości (na przykład autorstwa średniowiecznego filozofa AbélardaAbelardAbélarda i jego ukochanej Heloizy) krążyły w odpisach, szeroko czytane i komentowane, przyczyniając się potem do powstania popularnej w oświeceniu powieści epistolarnejPowieść epistolarnapowieści epistolarnej.

List umożliwia zarówno wyrażanie najskrytszych wewnętrznych przeżyć jak i prezentację poglądów politycznych, filozoficznych lub opowiedzenie ciekawej historii – może mieć kształt lirycznego wyznania, naukowego traktatu czy też narracji. Z listów z podróży (np. Listy z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza) wykształcił się z czasem reportaż. I to właśnie ta specyficzna giętkość i gatunkowa pojemność listu sprawiły, że w ubiegłych wiekach wśród ludzi wykształconych istniała swoista kultura epistolarna – pisywali do siebie ludzie wybitni, wielcy i ci całkiem zwyczajni, traktując list jako najporęczniejszy środek komunikacji, dzięki któremu mogli wymienić się zarówno praktycznymi informacjami jak i poglądami na istotę świata.

Wizerunek nadawcy w listach

Jan Chryzostom Pasek jest najsłynniejszym polskim pamiętnikarzem, podobną sławą w dziedzinie epistolografii cieszy się jego król, Jan III Sobieski, a to za sprawą obfitej korespondencji z najpierw narzeczoną, a potem żoną, francuską damą Marią Kazimierą d’Arquien. Słynne Listy do Marysieńki były pisane w latach 1665–1683. Okres ten hetman i późniejszy – od 1674 r. – król spędził przeważnie na polu bitwy, prowadząc liczne kampanie przeciwko wrogom Rzeczypospolitej, uwieńczone zwycięstwem nad Turkami pod Wiedniem (1683).
Listy Sobieskiego do żony są bardzo urozmaicone – można się w nich natknąć zarówno na intymne miłosne wyznania jak i na opisy dyplomatycznych zmagań, relacje z pola bitwy, a także opisy życia towarzyskiego, ciekawych osób, anegdotycznych zdarzeń czy nawet żołądkowych dolegliwości monarchy. Przekazy te składają się na niezwykle interesujący obraz XVII‑wiecznego świata widzianego oczyma jednej z głównych postaci epoki.

RV8b5wcQVga4E1

Obraz przedstawia portret dojrzałego, postawnego mężczyzny, Jana III Sobieskiego. Król ma założony pancerz zrobiony ze stalowej łuski. Na ramionach ma pelerynę spiętą broszą na prawym ramieniu. W pasie zrobiony z pasków materiału fartuch przypominający fragment ubioru starożytnych żołnierzy. Mężczyzna stoi podpierając prawy bok ręką. Lewą dłoń trzyma na lufie stojącej strzelby. Na stojącym nieopodal niego stoliku leży rycerski hełm z piórami na czubku. W tle udrapowana kotara i widok na pole.

Niewątpliwie ciekawe są fragmenty mające charakter wyznań miłosnych. W liście z początkowego okresu swego związku z Marysieńką pisał autor w nagłówku: Żoneczko moja najśliczniejsza, największa duszy i serca mego pociecho!, a po prawie dwudziestu latach zwracał się do królowej: Jedyna duszy i serca pociecho, najśliczniejsza, najwdzięczniejsza i najukochańsza Marysieńku!, podkreślając moc swego uczucia sporą liczbą przymiotników w stopniu najwyższym. Tę typowo barokową skłonność do przesady widać też w innych frazach, np. gdy król, kończąc list, pisze: nie mając czasu, kończę tym, co zawsze, tj. całując i ściskając milion razów wszystkie śliczności Wci serca mego jedynego – nic to innego jak znana z poezji tego okresu hiperbola (przesadnia). Królewski małżonek lubuje się też w zdrobnieniach – pisze do ukochanej: Całuję zatem i ściskam ze wszystkiej duszy i serca wszystkie śliczności najulubieńszego mego ciałeczka. Podobny ton czułości pojawia się, gdy wspomina o dzieciach, noszących w korespondencji zdrobniałe imiona: Fanfanik, Murmurek, Minionek czy Papusieńka.

Miłosne wyznania Sobieskiego należą do najpiękniejszych w literaturze polskiej, autor stylizuje je zresztą na podobieństwo prozy romansowej: To jest pewna, że już od dawnego czasu zdało mi się, żem bardziej i więcej kochać nie mógł; ale teraz przyznawam, że lubo nie bardziej, bo niepodobna kochać bardziej. Po blisko dwudziestu latach związku z Marysieńką wciąż jest tej miłości głodny i zarzuca małżonce oziębłość, skoro pisze: Co do miłości, osądźmy się, moja duszo, kto w niej bardziej ziębnieje; we mnie jeśli ją lata już nie grzeją, serce jednak i umysł zawsze ciepły, zawsze gorący i jednostajnie kochający. Trapią go zresztą nie tylko dolegliwości sercowe, zwierza się małżonce ze swego stanu zdrowia, mocno nadszarpniętego obozowym trybem życia: Jam brał przed czterema dniami lekarstwo i niedobrzem się miał po nim na żywot i żołądek; ale to już z łaski bożej minęło. Lekarstwo brałem zwyczajne, a przecię już to drugi raz żołądek mnie po nim boli; trudno zgadnąć, co to takiego.
Rozwodząc się nad swymi uczuciami do Marysieńki, daje autor dowód oczytania w ówczesnej romansowej literaturze francuskiej, zwąc swą bogdankę Astreą, a siebie Celadonem, czyli imionami bohaterów romansu Honoriusza d’Urfé AstreaAstreaAstrea.

Czytać Sobieski lubił – w jednym z listów z okresu odsieczy wiedeńskiej przebywający nad Dunajem król skarży się, że od czasu opuszczenia Śląska książki w ręku nie miał. Ale nie był tylko biernym miłośnikiem literatury – jego słynna relacja z bitwy wiedeńskiej dowodzi, że miał zacięcie godne korespondenta wojennego: Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały. Działa wszystkie, obóz wszystek, dostatki nieoszacowane dostały się w ręce nasze. Nieprzyjaciel, zasławszy trupem aprosze, pola i obóz, ucieka w konfuzji. Po czym następuje barwny opis tureckiej klęski (Wezyr tak uciekł od wszystkiego, że ledwo na jednym koniu i w jednej sukni), zdobytych łupów, pola bitwy, triumfu zwycięskich wojsk, wreszcie – radujących się mieszkańców uwolnionego od oblężenia Wiednia. To listowne sprawozdanie z wygranej bitwy przetłumaczono na kilka języków i obiegło ono drukiem większość krajów europejskich, pełniąc funkcję prasowego artykułu propagującego znakomite dokonanie polskiego króla.

Sobieski, jakiego poznajemy z listów, to przede wszystkim wódz armii, dlatego dzieli się ze swą małżonką troskami i kłopotami dnia codziennego obozu wojskowego, z którymi musi się zmagać: brakami w zaopatrzeniu, chorobami trapiącymi żołnierzy, niekarnością i prywatą. Nie jest przy tym niewzruszonym, pomnikowym bogiem wojny, szczerze boleje nad każdym zabitym żołnierzem, wielu poległych i rannych szlachciców wymienia z nazwiska. Tę ludzką twarz, prawdziwy humanitaryzm polskiego króla widać choćby we fragmentach listów z okresu odsieczy wiedeńskiej, gdy potępia wojska litewskie (które pod Wiedeń nie zdążyły) napadające i grabiące węgierskich wieśniaków: Ten naród ustawicznie ręce wznosi do P. Boga za nami, nam się w protekcję oddaje, w nas wszystką pokłada nadzieję – a ich za to ścinać? A jeszcze tych, którzy nas tu żywią i żywić będą! Nie ta, zaprawdę, miała być tego wojska droga.

Król ukazuje siebie także jako zwyczajnego człowieka, bliskiego sprawom dnia codziennego, bardzo niekiedy prozaicznym. Przejawiało się to czasami w sposób nieco humorystyczny, na przykład gdy Sobieski dokładnie, niczym buchalter, wylicza, co komu ofiarował z łupów zdobytych na tureckim wezyrze: [księciu saskiemu] wczora na pożegnanie posłałem dwóch koni bogato ubranych, dwie chorągwie tureckie, czterech więźniów, dwie śliczne farfurzefarfurzefarfurze i bogatą zasłonę dla żony. Sporo takich wyliczeń w korespondencji powiedeńskiej, gdyż i było czym obdarowywać, bo tak wielkie na Turkach zdobyto łupy. Sobieski wręcz lubuje się w takich opisach, relacjonuje między innymi, że nawet zwykli żołnierze byli poobwieszani pasami zdobionymi diamentami.

Autor listów to znakomity obserwator potrafiący świetnie odmalować ziemie i miasta znajdujące się na trasie pochodu jego wojsk. Tak postrzega morawskie miasto Brno, zwane przezeń Bruną: Miasto piękne i obronne, osobliwie zamek na wysokiej górze, forteca wielka. Co do kraju, nie masz w świecie nic równego: ziemia lepsza niżeli w Ukrainie. Góry wszystkie pełne winogradów, którymi [...] domy swe okrywają. Gęstość taka kóp w polu, że temu nikt nic nigdy podobnego nie widział. Znakomicie i z dużym poczuciem humoru opisuje scenki rodzajowe, jak pobyt w Raciborzu u hrabiego Obersdorfa i grę w karty z damami. Arcyzabawny jest opis wodza Austriaków, księcia lotaryńskiego, odmalowanego jako kompletnego abnegataabnegatabnegata niedbającego o odzienie.

Lektura listów do Marysieńki może sprawiać sporo trudności czytelnikom niewtajemniczonym w gry polityczne tamtych czasów. Wiele fragmentów jest niejasnych, gdyż traktują one o sekretnych działaniach przedsięwziętych przez królewską parę (dotyczą zapewnienia synowi Jakubowi tronu węgierskiego lub mołdawskiego), niektóre to zaszyfrowane wiadomości – Sobieski liczył się z tym, że korespondencja może być przejmowana przez jego wrogów. W czasie walk na Węgrzech w ręce Turków wpadł polski poczmistrz wraz z wiezionymi przesyłkami. Król jednak listy odzyskał, gdyż sam z kolei przejął listy do wezyra – obie strony pisma przeczytały, po czym je sobie zwróciły.

Specyfika języka

Sobieski posługuje się w swych listach potoczną, żywą polszczyzną. Zwraca uwagę duża liczba wtrętów francuskich – zdarzają się całe zdania i fragmenty pisane po francusku. Ten makaronicznymakaronizmmakaroniczny styl nie wydaje się jednak wyrazem ówczesnej barokowej mody (dominowało zresztą przeplatanie polszczyzny łaciną, jak w Pamiętnikach Paska). Chodziło o adresatkę, o ułatwienie jej lektury – wszak królowa była z pochodzenia Francuzką. Sama Marysieńka pisała do męża po francusku, z nielicznymi wtrętami w mało ortograficznej polszczyźnie.
W języku Sobieskiego znać wyraźnie wpływ łaciny, pojawia się sporo latynizmów w postaci form spolszczonych, np. nazw miesięcy: jaka była w juliuszu i auguście cesarska fortuna, a jaka w septembrze i oktobrze, pisze też o rekuperancjirecuperarerekuperancji jednej fortecy czy o eliberowaniuliberatio eliberowaniu ziem węgierskich. Podobnie zdarza mu się traktować wyrazy francuskie, wspomina raz o ludziach wygodnych, którzy ni o czym nie myślą, jeno o swych plezyrachplaisirplezyrach albo interesach.
Mimo tych naleciałości język listów jest dostępny współczesnemu czytelnikowi, tu i ówdzie wymaga jedynie objaśnień i odsyłaczy.

Schyłek wieku XVII to w powszechnej opinii początek wielkiego upadku literatury polskiej. Przymusowy wyjazd do Francji najwybitniejszego poety epoki, Jana Andrzeja Morsztyna (do czego Sobieski walnie się przyczynił, gdyż Morsztyn intrygował przeciwko niemu), nabiera tu wymiaru symbolicznego – zaczynał się barok schyłkowy zakończony zapaścią czasów saskich. Ciągle jednak w Polsce byli ludzie o wysokiej kulturze literackiej, zdolni pozostawić świadectwo swych czasów jeśli nie we wzniosłych eposach czy pieśniach, to w piśmiennictwie bardziej może użytkowym (jak list właśnie), ale mimo to artystycznie wartościowym – gdyż napisanie ciekawego listu jest naprawdę sztuką.

Słownik