Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Systemy wyborcze w wyborach parlamentarnych w Polsce w latach 1989–2019

W latach 1989‑2019 odbyło się w Polsce 10 elekcji do parlamentu, przy czym dopiero po uchwaleniu nowego Kodeksu wyborczego w 2011 r. w kolejnych wyborach parlamentarnych nie nastąpiły zasadnicze zmiany w regułach głosowania. We wcześniejszym okresie system wyborczy w Polsce podlegał częstym i radykalnym przeobrażeniom.

Rok 1989

W 1989 r. pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się według formuły większościowej, w pozostałych stosowano różne warianty systemu proporcjonalnego w przypadku wyłaniania posłów i system większościowy w wyborach do senatu.

Wybory kontraktowe, które odbyły się 4 i 18 czerwca 1989 r., przeprowadzono według reguł ustalonych podczas obrad Okrągłego Stołu, potwierdzonych w ordynacji wyborczej z 7 kwietnia 1989 r. Zasadniczą cechą wyróżniająca tę elekcję był dokonany w trakcie obrad podział mandatów:

• 65% mandatów (299) przypadło organizacjom reprezentującym ówczesną władzę, były z góry zagwarantowane dla PZPR i jej sojuszników;

• 35% mandatów (161) przeznaczono dla tzw. bezpartyjnych kandydatów, reprezentujących poglądy obywateli i przez nich zgłoszonych.

Podział mandatów według kontraktu zawartego przy Okrągłym Stole

Indeks górny Źródło: Andrzej K. Piasecki, Wybory parlamentarne, samorządowe, prezydenckie 1989‑2002 w Polsce, Toruń 2004, s. 13. Indeks górny koniec^{Źródło: Andrzej K. Piasecki, Wybory parlamentarne, samorządowe, prezydenckie 1989‑2002 w Polsce, Toruń 2004, s. 13.}

Na potrzeby wyborów do sejmu wyznaczono 108 okręgów wyborczych, między które rozdzielono 425 mandatów w izbie poselskiej. O 35 mandatów ( w ramach 65%) mogli się ubiegać kandydaci z listy krajowej (tylko kandydaci partyjni), która także podlegała ocenie wyborców. Obowiązywała formuła większości bezwzględnej. Stąd konieczność przeprowadzenia 18 czerwca 1989 r. II tury wyborów, do której wchodzili dwaj kandydaci z największą liczbą głosów w I turze. W przypadku listy krajowej nie przewidziano ponownego głosowania, obywatele uzyskali za to prawo tzw. głosu negatywnego. Spowodowało to konieczność modyfikacji systemu wyborczego między I i II turą głosowania. Z 35 kandydatów z listy krajowej tylko dwóch uzyskało mandat w I turze. Stąd dekret Rady Państwa, ogłoszony za zgodą opozycji, dzięki któremu obsadzenie 33 mandatów przeznaczonych dla kandydatów z listy krajowej w II turze głosowania nastąpiło przez głosowanie w okręgach wyborczych. Rada Państwa uzyskała również prawo wyznaczenia okręgów wyborczych, w których przeprowadzi się takie głosowanie, oraz przeznaczenia mandatów dla Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, PAX‑u, Unii Chrześcijańsko‑Społecznej i Polskiego Związku Katolicko‑Społecznego. W tych okręgach rywalizowali między sobą wyłącznie przedstawiciele ówczesnej władzy.

Wybory do senatu w 1989 r. zostały przeprowadzone według ordynacji większościowej i miały w pełni rywalizacyjny charakter. Spośród 100 mandatów 99 przypadło przedstawicielom Solidarności, a jeden kandydatowi niezależnemu. Przyjęte w tych wyborach rozwiązania sprawiły, że miały one charakter plebiscytu i umożliwiły obywatelom wyrażenie „wotum nieufności” wobec władzy.

Rok 1991

Kolejne wybory parlamentarne odbyły się w 1991 r. Ordynacja wyborcza została uchwalona 28 czerwca 1991 r. Przewidywała ona dwa poziomy dystrybucji mandatów. W 37 okręgach wyborczych, liczących od 7 do 17 mandatów, rozdzielono 391 miejsc w sejmie. Podział mandatów na tym poziomie odbywał się metodą Hare'a-Niemeyerametoda Hare’a‑Niemeyerametodą Hare'a-Niemeyera przy braku progów wyborczych. Pozostałe 69 mandatów rozdzielono na szczeblu państwowym między te komitety wyborcze, które przekroczyły 5% w skali kraju lub zdobyły mandaty w co najmniej pięciu okręgach wyborczych. Dystrybucja mandatów na tym poziomie odbyła się zmodyfikowaną metodą Sainte‑Laguëmetoda Sainte‑LaguëSainte‑Laguë. W wyborach przeprowadzonych 27 października wzięło udział 111 komitetów wyborczych, rezultatem czego była skrajna fragmentaryzacja sejmu. Znalazło się w nim 29 komitetów wyborczych, ale tylko dziewięć uzyskało więcej niż 5% głosów.

Wybory do senatu ponownie opierały się na formule większościowej i do uzyskania mandatu senatora wystarczała zwykła większość głosów.

Procentowy podział mandatów (liczba mandatów) w sejmie po wyborach w 1991 r.

Od roku 1993

Rozdrobnienie sejmu i brak skutecznej współpracy między ugrupowaniami doprowadziły do skrócenia kadencji parlamentu. W tym czasie podjęto prace nad nową ordynacją wyborczą, która została uchwalona 28 maja 1993 r. Ordynacja ta wprowadzała zmiany dotyczące:

• kształtu i rozmiaru okręgów wyborczych,

• formuły wyborczej,

• klauzul zaporowych,

• procedur zgłaszania list kandydatów.

Utrzymano zasadę dystrybucji mandatów na dwóch poziomach. Jak dotychczas, 391 mandatów rozdzielono na szczeblu okręgów wyborczych. Przyjęto, że jedno województwo to jeden okręg wyborczy, przy czym województwo warszawskie podzielono na dwa okręgi, a w województwie katowickim wyznaczono trzy. W ten sposób powstały 52 okręgi wyborcze o zróżnicowanych rozmiarach (od 3 do 17 mandatów). Wprowadzono również progi wyborcze: 5% dla partii i 8% dla koalicjikoalicjakoalicji. Pozostałe 69 mandatów dystrybuowanych na poziomie ogólnokrajowym podzielono między komitety, które przekroczyły 7% głosów. Na obu poziomach stosowano formułę D’Hondtametoda D’Hondtaformułę D’Hondta. Nowy system wyborczy spowodował radykalne zmniejszenie liczby komitetów reprezentowanych w sejmie.

Procentowy podział mandatów (liczba mandatów) w sejmie po wyborach w 1993 r.

Systemy wyborcze do sejmu

Jak można wywnioskować z przedstawionej tabeli kolejna zmiana systemu wyborczego nastąpiła w 2001 r. Zgodnie z tą modyfikacją wszystkie mandaty w sejmie zostały osadzone w okręgach wyborczych. Oznaczało to likwidację listy krajowej. Jednocześnie wprowadzono inną formułę przeliczania głosów na mandaty, bardziej korzystną dla małych i średnich partii - metodę Sainte‑Laguë. Klauzule zaporowe pozostały na niezmienionym poziomie. Formuła Sainte‑Laguë obowiązywała tylko w tych wyborach, a od kolejnej elekcji w roku 2005 we wszystkich następujących obowiązywały podobne zasady wyboru posłów.

Procentowy podział mandatów (liczba mandatów) w sejmie po wyborach w 2001 r.

Również uchwalony w 2011 r. Kodeks wyborczy potwierdzał wprowadzone wcześniej zasady prawa wyborczego.

Procentowy podział mandatów (liczba mandatów) w sejmie po wyborach w 2019 r.

Senat

Jeśli chodzi o senat, wszystkie elekcje od pierwszych, wolnych wyborów do senatu w 1989 r. odbywały się według systemu większościowego. Zmieniały się tylko wielkość okręgów wyborczych i liczba mandatów, które można było uzyskać z jednego okręgu. Zmiany te przedstawia poniższa tabela:

Systemy wyborcze do senatu w latach 1991–2019

Słownik