Tezeusz należy do najbardziej czczonych herosów greckich. W szczególny sposób traktowano go zwłaszcza w rodzinnych Atenach oraz w całej Attyce, czyli historycznej krainie leżącej we wschodniej części starożytnej Grecji. Widziano w nim postać niemal dorównującą znaczeniem Heraklesowi – w niektórych mitachmitmitach obaj herosi występują razem.
LucillaBurnMity greckie
Tezeusz był uosobieniem ateńskiego herosa. Jego osoba reprezentowała wszystko, co najlepsze i najbardziej charakterystyczne dla samych Ateńczyków. Został obdarowany większością tych nadludzkich cech, które przypisywano Heraklesowi, a jego czyny wyglądały równie imponująco. W porównaniu z Heraklesem był jednak subtelniejszy i bardziej cywilizowany, a jako prawdziwy mąż stanu mógł zaliczyć do swych dokonań nie tylko ufundowanie takich religijnych i społecznych instytucji, jak ateńskie święto Panatenajów [...], ale również polityczne zjednoczenie Attyki (synojkismós) i podwaliny ateńskiej demokracjidemokracjademokracji.
1 Źródło: LucillaBurn, Mity greckie, tłum. Robert Sucharski, Warszawa 1999, s. 33.
Tezeusz – bohater mitów i dzieł historycznych
Informacje o niezwykłych przygodach Tezeusza podawały mity, głównie te, które wytworzyła kultura attycka. Na ich podstawie już w starożytności powstawały dzieła historyczne, które miały umacniać pamięć o herosie.
LucillaBurnMity greckie
ReTGdiNMxgGGN1
Zdjęcie przedstawia fragment antycznego malowidła. To walczące wręcz dwie postacie. Po lewej znajduje się atletycznie zbudowany mężczyzna, po prawej stronie mężczyzna z głową i ogonem byka.
Przedstawienie Tezeusza i Minotaura na garncarstwie czarnofigurowym z VI w. p.n.e.
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Podstawowym źródłem naszej znajomości mitu o Tezeuszu jest Plutarch, grecki filozof, kapłan i moralista żyjący na przełomie I i II w. n.e. Wśród pism Plutarcha znajdujemy serię biografii (Żywoty równoległe) wybitnych Greków i Rzymian. Niektóre z postaci są historyczne, inne legendarne. W Żywotach Tezeusz jest zestawiony z Romulusem; stanowi to wyraźną wskazówkę, jaką polityczną rolę przypisywała mu tradycja: jeśli Romulus jest założycielem Rzymu, to Tezeusz jest ojcem ateńskiej demokracji. Jak się wydaje, myśl ta powstała u schyłku VI w. p.n.e., gdy polityk ateński Klejstenes [...] zapoczątkował w mieście reformy demokratyczne. [...] Uważa się, że Tezeusz [...] ustanowił różne zgromadzenia, rady cywilne i sądowe, wprowadził święta i rozpoczął takie reformy ekonomiczne, jak na przykład bicie monety.
2 Źródło: LucillaBurn, Mity greckie, tłum. Robert Sucharski, Warszawa 1999, s. 38.
Czasy Tezeusza
W XIX‑wiecznych wydaniach Żywotów Plutarcha na początku części poświęconej Tezeuszowi pojawiają się informacje sytuujące życie tego herosa na osi czasu. Według nich Tezeusz urodził się ok. 450 lat przed pierwszymi igrzyskami, ok. 470 lat przed założeniem Rzymu, a więc ok. 1200 r. p.n.e. Potwierdzają one obecne już w antyku przekonanie, że Tezeusz żył jedno pokolenie przed wybuchem wojny trojańskiej, natomiast w walkach między Grekami a Trojanami wzięli udział jego synowie.
RobertGravesMity greckie
Taka chronologia nie ma pokrycia w faktach historycznych. Tezeusz jest wytworem fantazji i z pewnością przypisywane mu czyny nie zostały przez niego dokonane. Dotyczy to m.in. wspomnianego już wprowadzenia zasad demokratycznych w Atenach. Według mitów „Tezeusz dowiódł, że jest władcą przestrzegającym praw, i zapoczątkował politykę federalizacji, która w przyszłości miała stać się podstawa zamożności Aten. Do tej pory Attyka była podzielona na dwanaście samorządnych gmin, które zwracały się o radę do króla jedynie w nagłej potrzebie. [...] Tezeusz musiał zwracać się po kolei do każdego klanu i rodu, by nakłonić gminy do rezygnacji z autonomii. Łatwo znalazł posłuch u chłopów i niewolników, większość zaś obszarników pozyskał dla swego planu, obiecując, że obali monarchię i wprowadzi rządy demokratyczne. Dla siebie zatrzymał stanowisko naczelnego wodza i najwyższego sędziego. [...] Do Aten napłynęły olbrzymie tłumy, on zaś podzielił ludność Attyki na trzy warstwy, a mianowicie: na eupatrydów, „tych, którzy dobrze zasłużyli się ojczyźnie”, georgów, czyli „rolników”, i demiurgów, czyli „rzemieślników”. Eupatrydzi zajmowali się sprawami religii, z ich szeregów rekrutowali się urzędnicy [...]. Georgowie uprawiali ziemię [...], najliczniejsza zaś klasa demiurgów dostarczała rozmaitych rzemieślników [...]. Tak więc Tezeusz był pierwszym królem, który utworzył wspólnotę [...]
3 Źródło: RobertGraves, Mity greckie, tłum. Henryk Krzeczkowski, Kraków 2011, s. 312–313.
Fragment tekstu Roberta Gravesa przypomina o tym, co na temat Tezeusza „wiedzieli” starożytni mieszkańcy Aten, jednak twórca Mitów greckich dodaje:
RobertGravesMity greckie
Element mityczny opowieści o Tezeuszu został wtopiony w podawaną do wierzenia historię konstytucyjną Aten, ale data federalizacji Attyki jest o kilkaset lat za wczesna. Reformy Tezeusza są propagandą z V w., wymyśloną prawdopodobnie przez Kleistenesa.
4 Źródło: RobertGraves, Mity greckie, tłum. Henryk Krzeczkowski, Kraków 2011, s. 314.
Tezeusz – bohater politycznej propagandy
R1GKnqoFDoqPF1
Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę siedzącego na pół‑byku, pół‑człowieku mężczyzny. Mężczyzna jest młody, atletycznie zbudowany, niemal nagi.
Antonio Canova , Tezeusz, 1782, Muzeum Wiktorii i Alberta, Londyn
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Dlaczego opowieści o Tezeuszu wykorzystywano do politycznej propagandy? Żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. polityk ateński Klejstenes (Kleistenes) zapoczątkował w swoim mieście reformy demokratyczne, których efektem było podzielenie społeczności ateńskiej na trzy klasy społeczne, a także – dążenie do federalizacji Attyki. Powołanie się na Tezeusza legitymizowało te przedsięwzięcia. Podobnie pamięć o herosie wykorzystał w polityczny sposób wódz Kimon (ok. 510‑449 r. p.n.e.). Dzięki jego aktywności pozycja Aten wśród innych greckich miast była bardzo wysoka, co wynikało m.in. z sukcesów militarnych w wojnie z Persami. Duże znaczenie dla wzmocnienia poczucia, że Ateny to wyjątkowe państwo, miało też odnalezienie przez Kimona grobu Tezeusza na wyspie Skiros. Sprowadzenie zwłok wielkiego bohatera do ojczyzny dało okazję do zamanifestowania jedności w trakcie obrzędów złożenia kości do grobu. Mauzoleum stało się miejscem azylu dla zbiegłych niewolników i miejskiej biedoty – nawet po śmierci Tezeusz był traktowany jak twórca demokracji. Wykorzystywanie mitu o Tezeuszu dla celów propagandowych nie oznacza jednak, że całość opowieści o ateńskim herosie należy uznać za fantazję. Można w niej dostrzec echa historycznych wydarzeń. Nie oznacza to wyłącznie obecności w micie analogii do pojedynczych incydentów, ale też do historycznie potwierdzonych obrzędów.
Słownik
demokracja
demokracja
(gr. dḗmos – lud, krátos – władza) – władza ludu, narodu; forma ustroju politycznego państwa, w którym wola większości obywateli jest źródłem władzy
mit
mit
(gr. mýthos – opowiadanie, fikcja, bajka) – opowieść wyrażająca wierzenia określonej społeczności, zwłaszcza archaicznej, dotycząca przede wszystkim tego, co wydarzyło się na początku i opowiadająca m.in. o powstaniu bogów, kosmosu czy rodzaju ludzkiego
