Przemysł to dział gospodarki, który zajmuje się wydobyciem surowców mineralnych i przetwarzaniem ich na środki produkcji oraz dobra zaspokajające potrzeby ludzi przy zastosowaniu podziału pracy i przy użyciu maszyn. Do przemysłu nie zalicza się rzemiosła i budownictwa.

Udział przemysłu w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB) krajów wysoko rozwiniętych zmniejsza się, natomiast w krajach o średnim poziomie rozwoju pozostaje na wysokim poziomie.

Indeks dolny Źródło: GUS, Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2019, GUS, Warszawa 2019. Indeks dolny koniec_{Źródło: GUS, Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2019, GUS, Warszawa 2019.}

Do podstawowych funkcji przemysłu należą:

• funkcja produkcyjna – pozyskiwanie i przetwarzanie surowców,

• funkcja ekonomiczna – wytwarzanie środków produkcji i konsumpcji, tworzenie dochodu narodowego, pobudzanie rozwoju innych sektorów gospodarki,

• funkcja społeczna – zmiana struktury zawodowej i poziomu życia ludności poprzez dostarczanie miejsc pracy i przyspieszanie rozwoju cywilizacyjnego wskutek upowszechniania innowacji (wynalazków),

• funkcja przestrzenna – powstawanie ośrodków i okręgów przemysłowych i ich wpływ na procesy urbanizacji, migracje ludności i przekształcenia środowiska naturalnego.

RhSuIMocKNagH

Na mapie świata oznaczono różnymi odcieniami koloru niebieskiego udział przemysłu w tworzeniu PKB na świecie w 2018 roku w procentach w różnych państwach. Ponad 40% w Chinach, Mjanmarze, Tajlandii, Libii, Irlandii, Czechach, Gabonie, Korei Południowej. Między 30 a 40% w:Meksyku, Paragwaju, Indonezji, Malezji, Wietnamie, Kambodży, Japonii, na Filipinach, w Uzbekistanie, Turcji, Jordanii, Egipcie, Tunezji, Maroku, Senegalu, Republice Środkowoafrykańskiej, Demokratycznej Republice Konga, Ugandzie, Holandii, Niemczech, Szwajcarii, Austrii, Włoszech, na Słowacji, w Polsce, Białorusi, Rumunii, Serbii, Bułgarii, na Litwie. Między 20 a 30% w krajach: USA, Kanada, kraje Ameryki Południowej, Arabia Saudyjska, Oman, RPA, Namibia, Zimbabwe i kraje Zatoki Gwinejskiej. Między 15 a 20% w: Libii, Portugalii, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii, Islandii, Szwecji, Finlandii, Danii, Ukrainie, na Łotwie, w Estonii, państwach byłej Jugosławii, Grecji, Rosji, Kazachstanie, Iranie, Pakistanie, Indiach. Między 0 a 15 w: Norwegii, państwach kaukaskich, Afganistanie, Laosie, Nepalu, Papui-Nowej gwinei, Australii, Etiopii, Kenii, Mozambiku, Angoli, Botswanie, Mauretanii, Mali, Nigrze, Czadzie.

Etapy rozwoju przemysłu

• okres przedindustrialny (XVI–XVIII w.) – rozwój wydobycia surowców przy zastosowaniu prostych narzędzi, transportu kołowego i konnego oraz energii wód płynących; węgiel kamienny jest głównym źródłem energii,

• pierwsza rewolucja przemysłowa (druga połowa XVIII w. – XIX w.) – rozwój hutnictwa, przemysłu włókienniczego, górnictwa i transportu, przy zastosowaniu maszyny parowej, maszyny przędzalniczej i tkackiej oraz statków parowych i parowozów; węgiel kamienny jest głównym źródłem energii; powstają pierwsze ośrodki przemysłowe,

• druga rewolucja przemysłowa (druga połowa XIX w. – lata 60. XX w.) – rozwój przemysłu chemicznego, maszynowego i elektromaszynowego, hutnictwa miedzi i aluminium, górnictwa naftowego i przetwórstwa ropy naftowej dzięki opanowaniu procesów rafinacji; wykorzystanie energii elektrycznej, powstanie i upowszechnienie nowych środków transportu (samochód, samolot) dzięki wynalazkowi wysokoprężnego silnika spalinowego; węgiel kamienny (tracący powoli na znaczeniu), ropa naftowa, gaz ziemny i energia jądrowa są głównymi źródłami energii; powstają kolejne ośrodki przemysłowe i duże okręgi przemysłowe,

• trzecia rewolucja przemysłowa (lata 70. XX w. do dziś) – rozwój przemysłu zaawansowanych technologii (high‑tech), głównie elektronicznego i elektrotechnicznego, precyzyjnego, chemicznego i in. wykorzystujących technologie cyfrowe dzięki wynalazkowi komputera, półprzewodników, układów scalonych, tranzystora, mikroprocesora, światłowodu, biotechnologii i in; powstają nowoczesne okręgi przemysłowe – technopolietechnopoliatechnopolie.

Niekiedy jako kolejny etap wyróżniana jest rewolucja informacyjna (XXI w.) odpowiadająca okresowi upowszechnienia się internetu i łączności bezprzewodowej umożliwiających powstanie gospodarek opartych na wiedzy i technologii.

ROJZxLHpdqbrE

Ilustracja przedstawia schematycznie rozwój przemysłu. Na osi czasu oznaczono cztery okresy. Pierwszy nazwany Przemysł 1.0 symbolizują koła zębate. Rozpoczyna się w 1784 roku, wymieniono trzy cechy tego okresu: mechanizacja, silnik parowy, maszyna tkacka. Drugi okres to Przemysł 2,0, symbolizują go kwadraty ustawione w piramidę, czyli paczki z towarem. Rozpoczyna się w 1870 roku, wymieniono cechy: produkcja masowa, linia produkcyjna, energia elektryczna. Trzeci etap to Przemysł 3.0, symbolizowany przez rysunek układu scalonego. Rozpoczyna się w 1969 roku, wymieniono cechy: automatyzacja, komputery, elektronika. Czwarty etap to Przemysł 4.0, symbolizuje go znaczek internetu bezprzewodowego, czyli czarne kółko z trzema łukowatymi liniami ułożonymi od najkrótszej do najdłuższej. Okres ten ma miejsce dziś, wymieniono cechy: automatyzacja, komputery, elektronika.

Struktura przemysłu

Czynniki lokalizacji przemysłu

Czynniki lokalizacji przemysłu określają warunki lokalizacji zakładów przemysłowych w przestrzeni. Należą do nich czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze, które można podzielić na techniczno‑ekonomiczne i społeczno‑polityczne. Na lokalizację przemysłu wpływa zwykle wiele czynników. Im mniejszy stopień rozwoju gospodarczego państwa, tym większe jest znaczenie czynników przyrodniczych.

Czynniki przyrodnicze

• baza surowcowa – lokalizacja zakładów przemysłowych w pobliżu występowania i pozyskiwania surowców pozwala na zmniejszenie kosztów transportu i utraty właściwości lub wagi surowców w trakcie transportu; baza surowcowa decyduje o lokalizacji górnictwa, hutnictwa żelaza, produkcji materiałów budowlanych, przemysłu drzewnego i spożywczego itp.,

• baza energetyczna – lokalizacja zakładów przemysłowych w pobliżu występowania źródeł energii pozwala na zmniejszenie kosztów jej przesyłu i związanych z tym strat; baza energetyczna decyduje o lokalizacji zakładów związanych z energochłonnymi gałęziami przemysłu, np. kopalni, hut metali nieżelaznych, zakładów chemicznych itp.,

R17vml3yi2CLq

Na zdjęciu znajdują się obszerne tereny kopalni odkrywkowej. Widoczna jest poorana powierzchnia, rozjeżdżona ciężkimi maszynami. Na horyzoncie, w centralnej części znajdują się budynki elektrowni - długi pomarańczowy budynek, dwa wysokie kominy pomalowane w pasy biało-czerwone, jeden szeroki , niższy komin i dwa jescze mniejsze. Ze wszystkich kominów wydobywają się bardzo duże kłęby białego dymu, które ciągną się w prawo aż do boku zdjęcia.

• dostęp do wody – lokalizacja zakładów przemysłowych w pobliżu źródeł wody jest związana z jej wykorzystaniem w procesach technologicznych jako surowca, chłodziwa, nośnika energii itp.; dostęp do wody decyduje o lokalizacji zakładów związanych z wodochłonnymi gałęziami przemysłu, np. celulozowo‑papierniczego, włókienniczego, spożywczego, chemicznego, energetycznego i hutniczego – większość z nich jest zlokalizowana nad dużymi rzekami i jeziorami,

R109RzqxCT8VH

Na zdjęciu w oddali wśród drzew porastających całą niemal przestrzeń aż po horyzont znajdują się zabudowania przemysłowe. Jest prostopadłościenny beżowy blok z trzema kominami w pasy czerono-białe, obok prostopadłościenny blik jasnoniebieski, z czerwonym pasem zaznaczającym górny brzeg budynku, obok stoi kolejny komin. Fragmenty innych obiektów wystają spomiędzy drzew po prawej i po lewej od tych bloków. Z jednego z kominów wydobywa się duża smuga białego dymu. Niebo jest błękitne, bez chmur.

• walory i jakość środowiska/krajobrazu – lokalizacja zakładów przemysłowych uwzględniająca z jednej strony konieczność ochrony obszarów o cennych walorach przyrodniczych i kulturowych przed negatywnymi skutkami uprzemysłowienia (górnictwo, hutnictwo), z drugiej zaś stanowiąca zachętę lokalizacyjną np. dla przemysłu wysokich technologii,

R1JaYJmMPjwLT

Na czarno-białym zdjęci znajdują się zabudowania przemysłowe. W samym środku fotografii stoi bardzo długi komin, z którego wydobywa się smużka dymu. Niżej na ziemi ciągną się bardzo długie, dwupiętrowe budynki fabryczne o wielu oknach.

• bariery fizjograficzne – lokalizacja zakładów przemysłowych uwzględniająca ograniczenia związane z cechami środowiska i zagrożeniami naturalnymi – np. rzeźbą terenu, ruchami masowymi, nieodpowiednimi warunkami geotechnicznymi, powodziami, huraganami, warunkami świetlnymi, cieplnymi, termicznymi itp.

Czynniki pozaprzyrodnicze

Techniczno‑ekonomiczne:

• infrastruktura techniczna – wyposażenie obszaru w sieć komunikacyjną (drogi, koleje), wodno‑kanalizacyjną, energetyczną oraz gazową,

• rynek zbytu – duży popyt na produkty przemysłowe na rynku lokalnym,

• korzyści aglomeracji – korzyści wynikające z lokalizacji zakładów przemysłowych w granicach miasta lub aglomeracji, co pozwala na wykorzystanie istniejącej infrastruktury technicznej, ułatwia kooperację zakładów, zapewnia siłę roboczą i obsługę prawną, finansową, administracyjną, naukową,

• siła robocza (kapitał ludzki) – duże zasoby pracowników o zróżnicowanych kwalifikacjach ułatwiające funkcjonowanie zakładów związanych z pracochłonnymi gałęziami przemysłu (np. włókienniczy, tekstylny) lub wymagającymi wysokich kwalifikacji (przemysł high‑tech),

• zaplecze naukowo‑techniczne – możliwość unowocześniania procesów technologicznych w zakładach przemysłowych i wdrażanie innowacyjnych technologii.

R1Puib4HIWCay

Mapa przedstawia położenie Doliny Krzemowej. Dolina zaznaczona na pomarańczowo ma kształt wysokiego trampka stojącego na piętce,. Od góry do Doliny dochodzi Zatoka San Francisko. Po prawej od Doliny jest teren oznaczony jako San Mateo, na południe <span lang "en">Santa Cruz, a po lewej <span lang "en">Santa Clara. Powyżej znajduje się Alameda, a jeszcze wyżej <span lang "en">Contra Costa,. Na terenie Doliny oznaczono wiele nazw miast: <span lang "en">Redwood City, Menlo Park, Palo Alto, Mountain Viw, Los Altos Hills, Los Altos, Cupertino, Saratoga, Sunnyvale, Santa Clara, San Jose, Milpitas..

Społeczno‑polityczne:

• polityka państwa – różnego rodzaju regulacje prawne określające organizacyjne, finansowe, administracyjne warunki funkcjonowania przedsiębiorstw, tworzące system zachęt dla napływu kapitału zagranicznego lub rozwoju produkcji rodzimej – tworzenie stref ekonomicznych, stosowanie ulg podatkowych dla inwestorów, ograniczanie lub znoszenie ceł, dofinansowanie produkcji krajowej itp.

• czynniki społeczne, w tym behawioralne – niezwiązane bezpośrednio z działalnością inwestorów, kreujące zapotrzebowanie na różnorodne dobra ze względu na styl życia, modę, tradycję, możliwości finansowe mieszkańców; są stymulowane często przez organizacje społeczne, np. konsumenckie i ekologiczne,

• czynniki strategiczne (wojskowe) – lokalizacja zakładów zbrojeniowych, ośrodków jądrowych chroniąca je przed ewentualnymi zniszczeniami; czynniki te obecnie tracą na znaczeniu ze względu na możliwości identyfikacji obiektów wykorzystujące techniki satelitarne.

Miejsce lokalizacji zakładów przemysłowych jest związane z indeksem materiałowym określającym stosunek wagowy zużywanego surowca do gotowego produktu. Kiedy jest on większy od 1, produkcję danego wyrobu lokalizuje się w pobliżu miejsca występowania surowca, natomiast gdy jest mniejszy od 1, produkcja odbywa się w pobliżu miejsca sprzedaży. Na tej podstawie wyróżnia się lokalizację:

• przymusową – dotyczy przemysłu wydobywczego, który uzależniony jest od miejsc występowania surowców,

• związaną – gdy waga surowca jest większa od wagi wyrobu gotowego, np. hutnictwo żelaza, miedzi, aluminium, przemysł cukrowniczy;

• swobodną – gdy waga surowca nie przekracza wagi wyrobu gotowego, np. przemysł zbożowo‑młynarski, elektrotechniczny i elektroniczny, produkcja środków transportu.

Czynniki lokalizacji przemysłu można też podzielić na miękkie i twarde. Czynniki twarde są łatwo mierzalne i bezpośrednio związane z działalnością przedsiębiorstwa. Należą do nich m.in. bliskość rynku zbytu, środki wspierające działalność gospodarczą, koszty robocizny, koszty energii itp. Czynniki miękkie nie są związane bezpośrednio z działalnością inwestorów. Trudno je precyzyjnie określić, ponieważ są niemierzalne i mają charakter psychologiczny lub socjologiczny. Należy do nich m.in. poczucie komfortu, zadowolenie ze stanu infrastruktury, akceptacja inwestycji itp. Granica między tymi czynnikami jest jednak dość płynna.

Formy koncentracji przemysłu

Wśród form koncentracji działalności przemysłowej wyróżnia się ośrodki, okręgi i regiony przemysłowe:

• ośrodek przemysłowy – miejscowość, w której znajdują się zakłady przemysłowe zatrudniające znaczny odsetek ludności danego regionu,

• okręg przemysłowy – obszar dużej koncentracji różnych gałęzi przemysłu na silnie zurbanizowanym terenie, wykazujący mocne powiązania przestrzenne i ekonomiczne,

• region przemysłowy – zespół kilku okręgów przemysłowych.

Słownik