Nowe tematy w literaturze pozytywizmu

NowelęnowelaNowelę Bolesława Prusa Z legend dawnego Egiptu uważa się za jedno ze szczytowych osiągnięć pisarza, jak i całego polskiego pozytywizmu. O jego randze zdecydowały między innymi umiejętnie poprowadzona intryga, wyraziste postaci, starożytna sceneria, a także uniwersalna treść. Tematyka dzieła wykracza jednak poza sztandarowe tematy, które poruszano w literaturze tego czasu. Typowym miejscem akcji w nowelach pozytywistycznych była wiejska izba, robotnicze mieszkanie, miejska ulica, plac handlowy czy podwórko. Pojawiał się w nich najczęściej bohater z niższych warstw społecznych, typowy reprezentant danego środowiska. Niewielu tam wysoko urodzonych, geniuszów lub herosów. Chociaż figurom takim jak tytułowa postać noweli Michałko (który z narażeniem życia ocalił zasypanego gruzami robotnika) na pewno nie można odmówić bohaterstwa, to jednak zasadniczo różnią się one od Ramzesa i Horusa przedstawionych w utworze Z legend dawnego Egiptu. Czy zatem można uznać tę nowelę za reprezentatywną dla pozytywizmu?

R8GRVb6L9ADjH1

Ilustracja przedstawia okładkę książki Lalka. Znajduje się tu imię i nazwisko autora Bolesław Prus oraz tytuł książki. Na środku karty widnieje wizerunek autora otoczony ramką oraz motywem roślinnym i atrybutami twórczymi - kałamarz z piórem, zwoje papieru, książki.

Przede wszystkim należy pamiętać o czasie jej powstania. Bolesław Prus opublikował Z legend dawnego Egiptu w roku 1888, a zatem w schyłkowym okresie pozytywizmu. Wcześniej, w latach 70. XIX wieku, polscy twórcy pisali utwory osadzone głównie w realiach ówczesnych wsi i miast. Nowelę, jako krótki gatunek epicki, wykorzystywano do wyrażania poglądów na temat spraw bieżących. Często były to utwory tendencyjne, mające zwrócić uwagę społeczeństwa na problemy jego biedniejszych warstw.

W latach 80. w nowelistyce Prusa dokonał się zasadniczy zwrot (podobną przemianę można zaobserwować również w pisarstwie innych autorów, m.in. Henryka Sienkiewicza). Fabuła krótkich tekstów prozatorskich coraz częściej stawała się metaforyczna, przybierała znamiona przypowieści z ukrytym przesłaniem na temat ludzkiego losu. Zmieniło się również miejsce akcji – popularność zdobył płaszcz historyczny.

Uniwersalne treści

Nowele pozytywistyczne, również te utrzymane w konwencji realizmurealizmrealizmu, często zawierały motto lub jakąś uniwersalną myśl wypowiadaną przez narratora bądź jednego z bohaterów. Chociaż zwykle odnosiły się do spraw bieżących, autorzy nadawali im sens ogólniejszy, dotyczący ludzkich tęsknot, radości i smutków. Było to szczególnie charakterystyczne dla twórczości Prusa. W niektórych jego dziełach pojawiają się mądrościowe sentencje, jak na przykład stwierdzenie rozpoczynające i wieńczące nowelę Z legend dawnego Egiptu:

Utwór Prusa nie jest jednak jednoznaczny. To zasadnicza cecha odróżniająca go od nowel tendencyjnych, które dominowały w literaturze wczesnego pozytywizmu. Tworzone były najczęściej w celu zilustrowania konkretnego problemu społecznego, wskazania postaw godnych naśladowania i napiętnowania negatywnych tendencji. Z legend dawnego Egiptu raczej pozostawia odbiorcę z pytaniami, niż podaje gotowe odpowiedzi. Nowelę można interpretować jako przypowieść – przekazuje bowiem treści egzystencjalne nie wprost, lecz za pomocą alegorii. Jak pisze Tadeusz Żabski:

Wyraziste postaci

Zbliżenie noweli do przypowieści jest charakterystyczne dla ostatnich lat pozytywizmu. Z legend dawnego Egiptu ma jednak wiele cech typowych dla wcześniejszych utworów tego okresu. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na wyrazistą charakterystykę postaci – Ramzes i Horus opisani są bardzo zwięźle, lecz mimo to ich osobowości od razu zapadają w pamięć. Pomaga w tym kontrast, typowy zabieg stylistyczny wykorzystywany w nowelach pozytywistycznych. Bohaterowie różnią się od siebie prawie pod każdym względem. Ramzes nawet w chorobie nie daje poznać po sobie słabości, Horus zostaje zaś ukazany jako melancholikmelancholikmelancholik, skłonny do wzruszeń i lubujący się w podziwianiu natury:

Ukazany w noweli konflikt można uznać za znamienny dla okresu przejściowego między pozytywizmem i Młodą Polską. Próżno szukać w utworze jednoznacznego opowiedzenia się za jakimkolwiek programem. Prus dostrzega przemiany zachodzące w społeczeństwie, w którym idee pozytywistyczne, takie jak utylitaryzm czy scjentyzm, stają się coraz mniej aktualne. Nowela Z legend dawnego Egiptu nie przedstawia jednak nowych postulatów, lecz stawia czytelnika na rozdrożu między dwoma sposobami działania, które reprezentują Ramzes i Horus. Według Grzegorza Tomickiego Prus ukazuje racje bohaterów jako równorzędne:

Budowanie napięcia

Dla rozwoju fabuły utworu istotne jest budowanie przez Prusa napięcia. Początkowo nic nie zapowiada tak gwałtownego zwrotu akcji. Horus szykuje się do objęcia władzy po umierającym dziadku i bagatelizuje ukąszenie jadowitego pająka. Później, kiedy stan zdrowia młodzieńca się pogarsza, następuje czas oczekiwania, czy ten zdąży objąć władzę, by wprowadzić w życie swoje edykty. Gdy okazuje się, że może nie zdołać dotknąć ich wszystkich pierścieniem faraonów, kolejne zsuwają się z jego kolan, by na końcu został tylko jeden – uwolnienie ukochanej Bereniki:

Zwodzenie czytelnika co do rozwiązania fabuły poprzez zatrzymywanie akcji i opóźnianie jej zakończenia nazywamy retardacjąretardacjaretardacją. Pozytywiści wielokrotnie korzystali z niej w nowelach – wprowadzali w tym celu obszerne opisy, odwodzące czytelnika od zasadniczych wydarzeń fabularnych. W utworze Z legend dawnego Egiptu Prus wykorzystał ten chwyt w sposób mistrzowski. Sytuacja zmienia się stopniowo i strach przed nieuniknionym końcem zwiększa się z każdym następnym zdaniem.

Umiejętnie poprowadzona intryga sprawia, że utwór czyta się z zapartym tchem, a zatem tak, jak powinno się czytać prawdziwą nowelę – krótką formę prozatorską z wyrazistymi bohaterami i dynamiką zdarzeń. Jednowątkowa fabuła utworu zmierza do silnie wyeksponowanego punktu kulminacyjnego, jakim jest w tekście Prusa śmierć młodego Horusa. I podobnie jak wiele dzieł pozytywistycznych, kończy się puentą – w tym przypadku gorzką prawdą odzierającą ze złudzeń dotyczących możliwości ziszczenia się ludzkich nadziei o szczęściu. 

Więcej informacji o nowelach znajdziesz tu:
Po czym poznać nowelę?PqV1gErh3Po czym poznać nowelę?
Świat nowel Bolesława PrusaPDT4NhXAIŚwiat nowel Bolesława Prusa

Słownik