Artykuły henrykowskie – 1573 rok

Artykuły zostały zredagowane na sejmie elekcyjnym 12 maja 1573 roku. Miały charakter głównych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej szlacheckiej. Można je nazwać prawami fundamentalnymi, niezmienialnymi, regulującymi kwestie sprawowania władzy w państwie oraz stosunki między sejmem walnym a monarchą.

Ri7peRrSFQ3k2

Obraz przedstawia pole, na którym rozstawiony jest duży namiot. W namiocie znajduje się król z orszakiem. Przed namiotem stoją ludzie, pochylają się przed królem. Namiot jest otoczony zewsząd szlachtą.

RcjNTojHEWnLJ1

Obraz przedstawia grupę mężczyzn w dworskich i szlacheckich strojach. Kilku mężczyzn w kontuszach stoi przed ubranym w dworski strój mężczyzną otoczonym innymi arystokratami. W tle powiewają proporce wojskowe, znajduje się tłum ciągnący się aż po horyzont.

Niestety, nie zachował się oryginalny tekst artykułów spisanych na polu elekcyjnym. Za oryginał tego aktu służy ich wpis do warszawskich ksiąg miejskich z 20 maja 1573 roku. Wpis ten, zwany oblatowaniem, był swoistą formą podania aktu prawnego do publicznej wiadomości. Obecnie jest to opublikowanie aktu prawnego w „Dzienniku Ustaw”.

W punkcie pierwszym artykułów henrykowskichartykuły henrykowskieartykułów henrykowskich zagwarantowano wieczyste prawo szlachty do elekcjielekcjaelekcji władcy. W punkcie trzecim doprecyzowany został zakres władzy króla, który nie mógł podejmować żadnych decyzji bez poradzenia się rad koronnych obojga narodów. W celu jego realizacji zdecydowano, że część senatorów będzie stale doradzać królowi. Monarcha nie mógł też samodzielnie prowadzić polityki zagranicznej. Za zwoływanie pospolitego ruszenia, decydowanie o wojnie i pokoju odpowiadać miał teraz sejm walny. Na królu zaś nadal spoczywał obowiązek obrony granic Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Tym samym był to dokument precyzujący zasady funkcjonowania systemu władzy w państwie polsko‑litewskim. Dlatego można go uznać za swoistą konstytucję państwa, o czym świadczą też inne jego postanowienia.

Organizacja państwa

Rla6LRSyOrRAT1

Zdjęcie przedstawia stronę tekstu zapisaną w języku łacińskim. Nagłówek brzmi: Henricus Dei Gratia Rex Poloniae. Magnus Dux Lituuaniae, Russiae, Prussiae, Mazovviae.

Król zachował prawo obsadzania najważniejszych urzędów w państwie. Potwierdzona została zasada równowagi trzech stanów sejmujących – izby poselskiej, senatu i króla. Sejmy miały być zwoływane regularnie co najmniej raz na dwa lata na okres sześciu tygodni. Doprecyzowano też zasady wybierania posłów podczas sejmików. Zakazano wprowadzania w kraju obcych praw i podatków, co było istotne ze względu na obcokrajowców, którzy mogli zasiąść na tronie polskim. Pod opiekę urzędników oddane zostały insygnia królewskie. Za koronę królestwa polskiego odpowiadał podskarbi koronny oraz senatorowie w osobach kasztelana krakowskiego, wojewodów: krakowskiego, poznańskiego, wileńskiego, sandomierskiego, kaliskiego i trockiego, którzy mieli zapieczętować schowek i strzec kluczy do niego. Otwarcie schowka mogło nastąpić jedynie za pozwoleniem wspólnym „Rad koronnych i stanów”.

Tolerancja religijna

Artykuły henrykowskie zabezpieczały też interesy szlachty innowierczej w Rzeczypospolitej, zagwarantowane wcześniej w konfederacji warszawskiej z 1572 roku. W tej mierze causa religionis mają w pokoju być zachowani, którą My im obiecujemy trzymać w całe czasy wiecznemi. Taki zapis w punkcie drugim miał być gwarancją tolerancji religijnej w kraju.

Prawo do oporu

Demokracji i prawa obywatelskiego nieposłuszeństwa w dzisiejszym rozumieniu dotyczył ostatni punkt artykułów henrykowskich. Gwarantował on prawo do oporu poddanych wobec króla łamiącego przepisy prawa zawarte w artykułach. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli, abo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronne obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czynimy. Tym samym poddani mogli wystąpić przeciwko władcy, który łamał prawa. Nastąpiło to podczas rokoszu Zebrzydowskiego w latach 1606–1607 oraz rokoszu Lubomirskiego w 1665 roku. Oczywiście szlachta prawo to interpretowała dowolnie, uniemożliwiając władcom przeprowadzanie wszelkich reform w państwie w imię obrony wolności szlacheckiej. Niestety, przyczyniło się to do upadku Rzeczypospolitej.

Znaczenie artykułów henrykowskich

R1XNKYM4uxGc91

Obraz przedstawia młodego mężczyznę o pociągłej twarzy. Mężczyzna ma duży nos, głęboko osadzone oczy, niewielki zarost. Pod szyją ma ogromną, białą kryzę, jest ubrany na czarno.

Artykuły henrykowskie, uchwalone w 1573 roku, stały się jednym z podstawowych praw Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Mimo upływu lat i zmiany sytuacji politycznej, społecznej i międzynarodowej trwały one na straży nienaruszalności ustroju państwa. Owszem, zmieniła się interpretacja zapisów poszczególnych artykułów, niektóre były wykorzystywane bezzasadnie, jak w przypadku zrywania sejmów. Zmieniła się też forma elekcji władcy. Było to szczególnie widoczne w XVIII wieku, gdy o jej przebiegu decydowały coraz silniejsze mocarstwa ościenne: Rosja, Prusy i Austria. Kres obowiązywania artykułów henrykowskich położyło dopiero uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku. W ocenie części historyków artykuły henrykowskie są uznawane za szkodliwe dla funkcjonowania państwa, przyczyniły się bowiem do osłabienia pozycji króla kosztem szlachty, co prowadziło do anarchii.

Szczególnej krytyce poddali je historycy z tak zwanej szkoły krakowskiej: Michał Bobrzyński i Józef Szujski. Dla odmiany historyk II Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Konopczyński uznał artykuły henrykowskie za „pisaną konstytucję”. Uzasadnił to faktem periodyczności krótkich kadencji sejmu oraz niezawisłością króla od sejmu. Podsumowaniem znaczenia artykułów henrykowskich może być opinia prof. Jolanty Choińskiej‑Miki, badaczki dziejów nowożytnych, która uznała, że były one przejawem nowożytnego konstytucjonalizmu wybiegającym w przyszłość.

Geneza Konstytucji marcowej 1921 roku

Odzyskanie niepodległości 11 listopada 1918 roku było początkiem budowy niepodległego państwa. Obok sprawy ustalenia granic i wyboru władz istotna stała się kwestia uchwalenia konstytucji, która regulowałaby kwestie związane z ustrojem państwa, kompetencje organów władzy, prawa i obowiązki obywateli. Już w styczniu 1919 roku rząd Jędrzeja Moraczewskiego powołał do życia Biuro Konstytucyjne, w którym opracowane zostały trzy projekty konstytucji. Pierwszy był wzorowany na Konstytucji Stanów Zjednoczonych, drugi, zwany ludowym, przewidywał jednoizbowy parlament, demokrację bezpośrednią oraz autonomię dla obszarów zamieszkiwanych przez mniejszości narodowe. Trzeci zaś wzorowano na Konstytucji III Republiki Francuskiej. Prace te zostały przerwane po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego. Już 14 lutego 1919 roku posłowie powołali specjalną Komisję Konstytucyjną kierowaną przez Władysława Seydę.

RUVtwbRDM6yOR

Zdjęcie przedstawia dużą salę z kolumnami po obu stronach, w której zgromadzonych jest wielu mężczyzn w garniturach. Na końcu sali, na podwyższeniu stoi kilku mężczyzn w mundurach i garniturach. Przy pulpicie przemawia Józef Piłsudski. Na zdjęciu podpis: Otwarcie Sejmu w dniu 10 lutego 1919 roku w Warszawie.

Po dwóch latach tarć i walk frakcyjnych oraz odbyciu 106 posiedzeń 17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję marcowąKonstytucja marcowaKonstytucję marcową.

Słownik