Artykuły henrykowskie – 1573 rok

Artykuły zostały zredagowane na sejmie elekcyjnym 12 maja 1573 roku. Miały charakter głównych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej szlacheckiej. Można je nazwać prawami fundamentalnymi, niezmienialnymi, regulującymi kwestie sprawowania władzy w państwie oraz stosunki między sejmem walnym a monarchą.

Ri7peRrSFQ3k2
Jan Matejko, Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja R.P. 1573
Zastanów się nad przesłaniem obrazu zawartym w jego tytule.
Źródło: domena publiczna.
RcjNTojHEWnLJ1
Teodor Axentowicz, Polskie poselstwo u Henryka Walezego
Posłowie, powiadamiając Henryka Walezego o wyborze na króla Polski, przedstawili mu także do zaprzysiężenia artykuły – od jego imienia nazwane henrykowskimi. Zwróć uwagę na różnice w ubiorze szlachty polskiej i francuskiej.
Źródło: domena publiczna.

Niestety, nie zachował się oryginalny tekst artykułów spisanych na polu elekcyjnym. Za oryginał tego aktu służy ich wpis do warszawskich ksiąg miejskich z 20 maja 1573 roku. Wpis ten, zwany oblatowaniem, był swoistą formą podania aktu prawnego do publicznej wiadomości. Obecnie jest to opublikowanie aktu prawnego w „Dzienniku Ustaw”.

W punkcie pierwszym artykułów henrykowskichartykuły henrykowskieartykułów henrykowskich zagwarantowano wieczyste prawo szlachty do elekcjielekcjaelekcji władcy. W punkcie trzecim doprecyzowany został zakres władzy króla, który nie mógł podejmować żadnych decyzji bez poradzenia się rad koronnych obojga narodów. W celu jego realizacji zdecydowano, że część senatorów będzie stale doradzać królowi. Monarcha nie mógł też samodzielnie prowadzić polityki zagranicznej. Za zwoływanie pospolitego ruszenia, decydowanie o wojnie i pokoju odpowiadać miał teraz sejm walny. Na królu zaś nadal spoczywał obowiązek obrony granic Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Tym samym był to dokument precyzujący zasady funkcjonowania systemu władzy w państwie polsko‑litewskim. Dlatego można go uznać za swoistą konstytucję państwa, o czym świadczą też inne jego postanowienia.

Organizacja państwa

Rla6LRSyOrRAT1
Zwróć uwagę na osobę wystawiającą ten dokument oraz jej tytulaturę na początku dokumentu.
Źródło: domena publiczna.

Król zachował prawo obsadzania najważniejszych urzędów w państwie. Potwierdzona została zasada równowagi trzech stanów sejmujących – izby poselskiej, senatu i króla. Sejmy miały być zwoływane regularnie co najmniej raz na dwa lata na okres sześciu tygodni. Doprecyzowano też zasady wybierania posłów podczas sejmików. Zakazano wprowadzania w kraju obcych praw i podatków, co było istotne ze względu na obcokrajowców, którzy mogli zasiąść na tronie polskim. Pod opiekę urzędników oddane zostały insygnia królewskie. Za koronę królestwa polskiego odpowiadał podskarbi koronny oraz senatorowie w osobach kasztelana krakowskiego, wojewodów: krakowskiego, poznańskiego, wileńskiego, sandomierskiego, kaliskiego i trockiego, którzy mieli zapieczętować schowek i strzec kluczy do niego. Otwarcie schowka mogło nastąpić jedynie za pozwoleniem wspólnym „Rad koronnych i stanów”.

Tolerancja religijna

Artykuły henrykowskie zabezpieczały też interesy szlachty innowierczej w Rzeczypospolitej, zagwarantowane wcześniej w konfederacji warszawskiej z 1572 roku. W tej mierze causa religionis mają w pokoju być zachowani, którą My im obiecujemy trzymać w całe czasy wiecznemi. Taki zapis w punkcie drugim miał być gwarancją tolerancji religijnej w kraju.

Prawo do oporu

Demokracji i prawa obywatelskiego nieposłuszeństwa w dzisiejszym rozumieniu dotyczył ostatni punkt artykułów henrykowskich. Gwarantował on prawo do oporu poddanych wobec króla łamiącego przepisy prawa zawarte w artykułach. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli, abo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronne obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czynimy. Tym samym poddani mogli wystąpić przeciwko władcy, który łamał prawa. Nastąpiło to podczas rokoszu Zebrzydowskiego w latach 1606–1607 oraz rokoszu Lubomirskiego w 1665 roku. Oczywiście szlachta prawo to interpretowała dowolnie, uniemożliwiając władcom przeprowadzanie wszelkich reform w państwie w imię obrony wolności szlacheckiej. Niestety, przyczyniło się to do upadku Rzeczypospolitej.

Znaczenie artykułów henrykowskich

R1XNKYM4uxGc91
Król Henryk Walezy. Zwróć uwagę na ubiór władcy. Czy jest typowy dla królów Polski?
Źródło: domena publiczna.

Artykuły henrykowskie, uchwalone w 1573 roku, stały się jednym z podstawowych praw Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Mimo upływu lat i zmiany sytuacji politycznej, społecznej i międzynarodowej trwały one na straży nienaruszalności ustroju państwa. Owszem, zmieniła się interpretacja zapisów poszczególnych artykułów, niektóre były wykorzystywane bezzasadnie, jak w przypadku zrywania sejmów. Zmieniła się też forma elekcji władcy. Było to szczególnie widoczne w XVIII wieku, gdy o jej przebiegu decydowały coraz silniejsze mocarstwa ościenne: Rosja, Prusy i Austria. Kres obowiązywania artykułów henrykowskich położyło dopiero uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku. W ocenie części historyków artykuły henrykowskie są uznawane za szkodliwe dla funkcjonowania państwa, przyczyniły się bowiem do osłabienia pozycji króla kosztem szlachty, co prowadziło do anarchii.

Szczególnej krytyce poddali je historycy z tak zwanej szkoły krakowskiej: Michał Bobrzyński i Józef Szujski. Dla odmiany historyk II Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Konopczyński uznał artykuły henrykowskie za „pisaną konstytucję”. Uzasadnił to faktem periodyczności krótkich kadencji sejmu oraz niezawisłością króla od sejmu. Podsumowaniem znaczenia artykułów henrykowskich może być opinia prof. Jolanty Choińskiej‑Miki, badaczki dziejów nowożytnych, która uznała, że były one przejawem nowożytnego konstytucjonalizmu wybiegającym w przyszłość.

Geneza Konstytucji marcowej 1921 roku

Odzyskanie niepodległości 11 listopada 1918 roku było początkiem budowy niepodległego państwa. Obok sprawy ustalenia granic i wyboru władz istotna stała się kwestia uchwalenia konstytucji, która regulowałaby kwestie związane z ustrojem państwa, kompetencje organów władzy, prawa i obowiązki obywateli. Już w styczniu 1919 roku rząd Jędrzeja Moraczewskiego powołał do życia Biuro Konstytucyjne, w którym opracowane zostały trzy projekty konstytucji. Pierwszy był wzorowany na Konstytucji Stanów Zjednoczonych, drugi, zwany ludowym, przewidywał jednoizbowy parlament, demokrację bezpośrednią oraz autonomię dla obszarów zamieszkiwanych przez mniejszości narodowe. Trzeci zaś wzorowano na Konstytucji III Republiki Francuskiej. Prace te zostały przerwane po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego. Już 14 lutego 1919 roku posłowie powołali specjalną Komisję Konstytucyjną kierowaną przez Władysława Seydę.

RUVtwbRDM6yOR
Sala plenarna posiedzeń Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku. Jednoizbowy wówczas parlament obradował w auli Instytutu Maryjskiego, rosyjskiej szkoły dla dziewcząt. Jak myślisz, skąd taki wybór miejsca?
Źródło: System Informacyjny Sejmu, Kancelaria Sejmu, dostępny w internecie: sejm.gov.pl, domena publiczna.

Po dwóch latach tarć i walk frakcyjnych oraz odbyciu 106 posiedzeń 17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję marcowąKonstytucja marcowaKonstytucję marcową.

Marian Kallas Historia ustroju Polski X–XX w.

Cechą charakterystyczną ustawy zasadniczej z 1921 roku była wynikająca z treści jej postanowień dominacja sejmu nad organami władzy wykonawczej. W znacznej mierze było to skutkiem walki politycznej w łonie Sejmu Ustawodawczego. Parlamentarna reprezentacja partii prawicowych w obawie przed Józefem Piłsudskim doprowadziła do daleko sięgającego ograniczenia kompetencji Prezydenta RP.

cytat Źródło: Marian Kallas, Historia ustroju Polski X–XX w., PWN 2001, s. 309.

Słownik

artykuły henrykowskie
artykuły henrykowskie

ustawa określająca podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej, ułożona w czasie bezkrólewia w 1573 roku

elekcja
elekcja

(z łac. electio – wybór, selekcja); powoływanie dostojników świeckich, duchownych i monarchów w drodze obioru

konstytucja sejmowa
konstytucja sejmowa

w I Rzeczypospolitej zbiór praw ustanowionych na danym sejmie w postaci ustawy kończącej obrady sejmu

Konstytucja marcowa
Konstytucja marcowa

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 roku; pierwsza polska konstytucja po odzyskaniu niepodległości, wzorowana na Konstytucji III Republiki Francuskiej

Zgromadzenie Narodowe
Zgromadzenie Narodowe

wspólne obrady sejmu i senatu jako organu konstytucyjnego, który zbiera się w sytuacjach określonych w konstytucji, np. w celu odebrania przysięgi od nowo wybranego Prezydenta RP