Geneza systemu semiprezydenckiego

RrXesKhg00SWS1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny w generalskim mundurze armii francuskiej. Mężczyzna ma pociągłą twarz i niewielkie wąsy. Na głowie ma wojskowe kepi. Ma założone ręce na piersiach.

Zarówno okres dwudziestolecia międzywojennego, jak i doświadczenia IV Republiki Francuskiej obnażyły słabość systemów parlamentarnych. Okazało się, że stawianie na reprezentatywność parlamentów i brak mechanizmów zabezpieczających przed naruszeniami konstytucji prowadzą najpierw do niestabilności władzy wykonawczej, a w następstwie do zgody obywateli na ograniczenie demokracji i różne modele autorytaryzmów. Innym powodem wprowadzenia nowych rozwiązań w Europie była chęć pomocy w transformacji demokratycznej państw postkomunistycznych. Stąd dodatek w postaci elementów modelu amerykańskiego, w którym prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych. Daje to prawo aktywnego wpływu prezydenta na działania rządu i parlamentu, a zwłaszcza na proces formowania i trwałość gabinetu.

Tradycja europejska w semiprezydencjalizmiesemiprezydencjalizmsemiprezydencjalizmie to dualizm władzy wykonawczejdualizm egzekutywydualizm władzy wykonawczej i konieczność współpracy pomiędzy różnymi ośrodkami władzy. System semiprezydencki jest swoistą hybrydą parlamentaryzmuparlamentaryzmparlamentaryzmu i prezydencjalizmu. Można uznać, że jest to system „niepełnej unifikacji” legislatywy i egzekutywy, w którym o tym, kto sprawuje realną władzę polityczną decydują wybory prezydenckie, zaś parlamentarne mogą tę władzę osłabić, jeżeli partia polityczna, z której wywodzi się prezydent, przegra.

Charakterystyka

Powyższe cechy systemu semiprezydenckiego są charakterystyczne dla trzech państw europejskich. Głównym, na którym oparte są przedstawione cechy, jest V Republika Francuska, dwa pozostałe to Finlandia przed 2000 r. i Portugalia po zmianach konstytucji w 1982 r. System ten z czystego prezydencjalizmu przejął określoną prawnie i niezależną od woli parlamentu kadencję urzędującego prezydenta. Jest on aktywnym podmiotem polityki, na co wskazuje przede wszystkim faktyczne przewodnictwo nad pracami rządu oraz brak odpowiedzialności politycznej głowy państwa przed parlamentem. Z drugiej strony z modelu parlamentarnego wzięto m.in. wyodrębnienie funkcji premiera, który normatywnie przewodzi gabinetowi. Inną cechą parlamentaryzmu jest możliwość skrócenia kadencji parlamentu i zdymisjonowanie premiera oraz rządu decyzją prezydenta, bez potrzeby szukania poparcia w parlamencie. Jest to dyskrecjonalne uprawnienie głowy państwa, co oznacza, że korzysta z niego tylko wówczas, kiedy uzna, że taka decyzja jest konieczna. Istnieje również możliwość obalenia rządu przez parlament poprzez uchwalenie wotum nieufności. Współpraca pomiędzy przedstawicielami władzy wykonawczej w semiprezydencjalizmie występuje zawsze, jeśli jej przedstawiciele są z tego samego obozu politycznego. W takiej sytuacji wyraźną przewagę ma jednak prezydent, który w swoich decyzjach jest uzależniony od przychylności większości parlamentarnej. W sytuacji różnic partyjnych i braku poparcia większości parlamentarnej dla prezydenta realna władza przechodzi w ręce premiera. Oznacza to, że w takiej sytuacji reżim semiprezydencki ulega znaczącym przekształceniom i de facto przypomina klasyczny parlamentaryzm.

Semiprezydencjalizm w praktyce

Zgodnie z Konstytucją V Republiki Francuskiej, prezydent jest arbitrem zapewniającym prawidłowe funkcjonowanie władz państwowych oraz ciągłość państwa. Takie kompetencje są dowodem szczególnej pozycji prezydenta w systemie politycznym i oznaczają zwierzchnictwo zarówno wobec parlamentu, jak i wyłonionego przez niego rządu. Prezydent Francji samodzielnie dokonuje oceny stosunków między rządem i parlamentem, i na podstawie tej oceny, po konsultacjach z różnymi stronami sceny politycznej, decyduje o utrzymaniu status quo, rozwiązaniu parlamentu lub dymisji rządu. Ma również prawo podejmowania wszelkich środków, których wymagają okoliczności w sytuacji poważnego i bezpośredniego zagrożenia instytucji republiki, niepodległości państwa, integralności jego terytorium lub wykonywania obowiązków międzynarodowych. Prezydent Francji ma uprawnienia do ogłoszenia referendum, co pozwala mu na ominięcie parlamentu w sprawach, w których trudne byłoby uzyskanie parlamentarnej większości. Te uprawnienia powodują, że pozycja prezydenta Francji jest silniejsza niż w klasycznym prezydencjalizmie (w USA prezydent nie pełni funkcji arbitra, nie może rozwiązać parlamentu).

Z kolei, w porównaniu z systemem parlamentarnym, pozycja parlamentu i rządu osłabła. Zgromadzenie Narodowe we Francji może uchwalać ustawy tylko w ściśle określonych, limitowanych dziedzinach. Poza obszarami będącymi w kompetencjach parlamentu część ustawodawstwa należy do rządu. Wprowadzenie zasady podwójnej odpowiedzialności rządu powoduje, że we francuskim semiprezydencjalizmie decyzje mogą być podejmowane bardziej elastycznie. Kryzys parlamentarny może być rozwiązany przez dymisję niepopularnego rządu, który pełni rolę bufora wobec prezydenta. Do dymisji rządu może doprowadzić zarówno większość parlamentarna, jak i prezydent z własnej inicjatywy. W ten sposób może zostać osłabiona jedna z najważniejszych zasad semiprezydencjalizmu, która dopuszcza przewodniczenie rządowi przez osobę, która nie odpowiada politycznie przed parlamentem.

RycmskPVgMe7Z1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Na jego owalnej twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma głęboko osadzone oczy, wysokie czoło i szpakowate, krótkie włosy.

System semiprezydencki V Republiki Francuskiej został uznany za wzorcowy. Przedstawione powyżej założenia normatywne można zaobserwować w praktyce politycznej tego państwa. Jej cechą charakterystyczną jest dominacja prezydenta nad parlamentem, premierem i rządem. Możliwość skrócenia kadencji parlamentu jest traktowana jako środek pozwalający na osłabienie antyprezydenckiej opozycji. Do 2002 r. w Konstytucji V Republiki Francuskiej istniała nierówność kadencji prezydenta (siedem lat) i parlamentu (pięć lat). Zwiększało to prawdopodobieństwo kohabitacjikohabitacja, koabitacjakohabitacji, kiedy to prezydent i parlament byli z dwóch konkurujących obozów politycznych. W takich sytuacjach widoczna była bardzo wyraźna przewaga prezydenta. Tego typu działanie, zmierzające do zmiany sytuacji politycznej poprzez kolejne wybory parlamentarne i doprowadzenie do przewagi własnego obozu politycznego, dwukrotnie zastosował pochodzący z partii socjalistycznej prezydent François Mitterand.

R6ssQ4fmggUpG1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Na jego owalnej twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma głęboko osadzone oczy i wysokie czoło. Jego włosy są krótkie, rzadkie i ciemne.

W obu przypadkach, po przyspieszonych wyborach parlamentarnych, kohabitacja dwóch różnych obozów przekształcała się w rządy jednego z nich, tego, z którego wywodził się prezydent. Kolejne próby przełamania kohabitacji, nie zawsze skuteczne, przeprowadzał również wywodzący się z partii gaullistowskiej prezydent Jacques Chirac, który w 2002 roku razem ze swoim obozem politycznym wygrał w równoległych wyborach prezydenckich i parlamentarnych. Dokonali oni zmiany konstytucji, skracając kadencję prezydenta do pięciu lat (zrównując ją z długością kadencji parlamentu). Zmieniło to praktykę polityczną, nie ograniczając normatywnych uprawnień prezydenta.

Możliwość i praktyka powoływania rządu również świadczy o przewadze głowy państwa w obrębie władzy wykonawczej. Premierzy francuscy nie potrafili osiągnąć pozycji liderów politycznych kierujących autonomicznie rządem, mimo dysponowania licznymi zasobami politycznymi, choć często funkcja premiera była dla nich wstępem do prezydentury.

RspgHVlXUmfCt1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Na jego owalnej twarzy widoczne są zmarszczki i drugi podbródek. Mężczyzna ma szeroko osadzone oczy i wysokie czoło. Jego włosy są krótkie, rzadkie i szpakowate.

Według intencji twórców system semiprezydencki miał być reżimem politycznym, w którym głowa państwa nie jest związana z żadnym ugrupowaniem i może pełnić funkcję mediatora w sporach międzypartyjnych. W rzeczywistości, poza Charles’em de Gaulle'em, twórcą systemu i zwolennikiem arbitralnego modelu prezydentury, nie stała się normą. Wręcz przeciwnie, od czasów Georges'a Pompidou poczynając, kolejni prezydenci Francji byli liderami partii politycznych. Tego typu praktyka zawęża możliwość odgrywania przez prezydenta roli aktywnego podmiotu politycznego i wymusza ewolucję w kierunku zracjonalizowanego parlamentaryzmuzracjonalizowany parlamentaryzmzracjonalizowanego parlamentaryzmu. Zgodnie z oceną Arenda Lijpharta i Maurice'a Duvergera, system francuski nie jest syntezą prezydencjalizmu i parlamentaryzmu, ale „alternacją pomiędzy prezydencjalną i parlamentarną fazą rozwoju politycznego1alternacją pomiędzy prezydencjalną i parlamentarną fazą rozwoju politycznego”.

Słownik