Geneza systemu semiprezydenckiego

RrXesKhg00SWS1
Charles de Gaulle – francuski polityk, generał brygady, mąż stanu i teoretyk wojskowości. W czasie II wojny światowej stał na czele ruchu Wolnej Francji, kontynuującego walkę z III Rzeszą niezależnie od Francji Vichy. W latach 1959–1969 był prezydentem Francji i twórcą nowej konstytucji ustanawiającej semiprezydencki system rządów. Przed II wojną światową był znany głównie jako propagator idei masowego użycia broni pancernej. Autor prac poświęconych historii wojskowości oraz strategii. Od lat 40. do śmierci był uznawany za najbardziej wpływową postać we francuskiej polityce, a także za jednego z najwybitniejszych polityków XX w. Człowiek roku 1958 według magazynu „Time”.
Źródło: Office of War Information, Overseas Picture Division, domena publiczna.

Zarówno okres dwudziestolecia międzywojennego, jak i doświadczenia IV Republiki Francuskiej obnażyły słabość systemów parlamentarnych. Okazało się, że stawianie na reprezentatywność parlamentów i brak mechanizmów zabezpieczających przed naruszeniami konstytucji prowadzą najpierw do niestabilności władzy wykonawczej, a w następstwie do zgody obywateli na ograniczenie demokracji i różne modele autorytaryzmów. Innym powodem wprowadzenia nowych rozwiązań w Europie była chęć pomocy w transformacji demokratycznej państw postkomunistycznych. Stąd dodatek w postaci elementów modelu amerykańskiego, w którym prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych. Daje to prawo aktywnego wpływu prezydenta na działania rządu i parlamentu, a zwłaszcza na proces formowania i trwałość gabinetu.

Tradycja europejska w semiprezydencjalizmiesemiprezydencjalizmsemiprezydencjalizmie to dualizm władzy wykonawczejdualizm egzekutywydualizm władzy wykonawczej i konieczność współpracy pomiędzy różnymi ośrodkami władzy. System semiprezydencki jest swoistą hybrydą parlamentaryzmuparlamentaryzmparlamentaryzmu i prezydencjalizmu. Można uznać, że jest to system „niepełnej unifikacji” legislatywy i egzekutywy, w którym o tym, kto sprawuje realną władzę polityczną decydują wybory prezydenckie, zaś parlamentarne mogą tę władzę osłabić, jeżeli partia polityczna, z której wywodzi się prezydent, przegra.

Charakterystyka

R9DtFzFousGeP1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]główne cechy systemu semiprezydenckiego[/]Elementy należące do kategorii [bold]główne cechy systemu semiprezydenckiego[/]Nazwa kategorii: dualizm władzy wykonawczej rozdzielonej między prezydenta i gabinet na czele z premieremNazwa kategorii: wybór prezydenta w wyborach powszechnych lub przez specjalnie powołane w tym celu kolegium elektorówNazwa kategorii: określone konstytucyjnie i niezależne od układu władzy kompetencje przypisane prezydentowiElementy należące do kategorii określone konstytucyjnie i niezależne od układu władzy kompetencje przypisane prezydentowiNazwa kategorii: możliwość podejmowania niezależnych decyzji w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznejNazwa kategorii: powoływanie i odwoływanie premiera oraz ministrówNazwa kategorii: prawo przedterminowego skrócenia kadencji parlamentuNazwa kategorii: brak odpowiedzialności politycznej przed parlamentem za podejmowane decyzje, ale istnieje odpowiedzialność przed wyborcamiNazwa kategorii: odpowiedzialność prawna za naruszenie konstytucji (impeachment)Koniec elementów należących do kategorii określone konstytucyjnie i niezależne od układu władzy kompetencje przypisane prezydentowiNazwa kategorii: podwójna odpowiedzialność rządu, który ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (wotum nieufności) oraz przed prezydentem (prawo zdymisjonowania gabinetu)Koniec elementów należących do kategorii [bold]główne cechy systemu semiprezydenckiego[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑gray2

Porównaj model systemu semiprezydenckiego z prezydencjalizmem amerykańskim. Oceń rolę prezydenta w obu systemach.

Powyższe cechy systemu semiprezydenckiego są charakterystyczne dla trzech państw europejskich. Głównym, na którym oparte są przedstawione cechy, jest V Republika Francuska, dwa pozostałe to Finlandia przed 2000 r. i Portugalia po zmianach konstytucji w 1982 r. System ten z czystego prezydencjalizmu przejął określoną prawnie i niezależną od woli parlamentu kadencję urzędującego prezydenta. Jest on aktywnym podmiotem polityki, na co wskazuje przede wszystkim faktyczne przewodnictwo nad pracami rządu oraz brak odpowiedzialności politycznej głowy państwa przed parlamentem. Z drugiej strony z modelu parlamentarnego wzięto m.in. wyodrębnienie funkcji premiera, który normatywnie przewodzi gabinetowi. Inną cechą parlamentaryzmu jest możliwość skrócenia kadencji parlamentu i zdymisjonowanie premiera oraz rządu decyzją prezydenta, bez potrzeby szukania poparcia w parlamencie. Jest to dyskrecjonalne uprawnienie głowy państwa, co oznacza, że korzysta z niego tylko wówczas, kiedy uzna, że taka decyzja jest konieczna. Istnieje również możliwość obalenia rządu przez parlament poprzez uchwalenie wotum nieufności. Współpraca pomiędzy przedstawicielami władzy wykonawczej w semiprezydencjalizmie występuje zawsze, jeśli jej przedstawiciele są z tego samego obozu politycznego. W takiej sytuacji wyraźną przewagę ma jednak prezydent, który w swoich decyzjach jest uzależniony od przychylności większości parlamentarnej. W sytuacji różnic partyjnych i braku poparcia większości parlamentarnej dla prezydenta realna władza przechodzi w ręce premiera. Oznacza to, że w takiej sytuacji reżim semiprezydencki ulega znaczącym przekształceniom i de facto przypomina klasyczny parlamentaryzm.

Semiprezydencjalizm w praktyce

Zgodnie z Konstytucją V Republiki Francuskiej, prezydent jest arbitrem zapewniającym prawidłowe funkcjonowanie władz państwowych oraz ciągłość państwa. Takie kompetencje są dowodem szczególnej pozycji prezydenta w systemie politycznym i oznaczają zwierzchnictwo zarówno wobec parlamentu, jak i wyłonionego przez niego rządu. Prezydent Francji samodzielnie dokonuje oceny stosunków między rządem i parlamentem, i na podstawie tej oceny, po konsultacjach z różnymi stronami sceny politycznej, decyduje o utrzymaniu status quo, rozwiązaniu parlamentu lub dymisji rządu. Ma również prawo podejmowania wszelkich środków, których wymagają okoliczności w sytuacji poważnego i bezpośredniego zagrożenia instytucji republiki, niepodległości państwa, integralności jego terytorium lub wykonywania obowiązków międzynarodowych. Prezydent Francji ma uprawnienia do ogłoszenia referendum, co pozwala mu na ominięcie parlamentu w sprawach, w których trudne byłoby uzyskanie parlamentarnej większości. Te uprawnienia powodują, że pozycja prezydenta Francji jest silniejsza niż w klasycznym prezydencjalizmie (w USA prezydent nie pełni funkcji arbitra, nie może rozwiązać parlamentu).

Z kolei, w porównaniu z systemem parlamentarnym, pozycja parlamentu i rządu osłabła. Zgromadzenie Narodowe we Francji może uchwalać ustawy tylko w ściśle określonych, limitowanych dziedzinach. Poza obszarami będącymi w kompetencjach parlamentu część ustawodawstwa należy do rządu. Wprowadzenie zasady podwójnej odpowiedzialności rządu powoduje, że we francuskim semiprezydencjalizmie decyzje mogą być podejmowane bardziej elastycznie. Kryzys parlamentarny może być rozwiązany przez dymisję niepopularnego rządu, który pełni rolę bufora wobec prezydenta. Do dymisji rządu może doprowadzić zarówno większość parlamentarna, jak i prezydent z własnej inicjatywy. W ten sposób może zostać osłabiona jedna z najważniejszych zasad semiprezydencjalizmu, która dopuszcza przewodniczenie rządowi przez osobę, która nie odpowiada politycznie przed parlamentem.

bg‑gray2

Oceń, czy model semiprezydencjalizmu jest bliższy konsensualnemukonsensualizmkonsensualnemu, czy rywalizacyjnemu modelowi demokracji.

RycmskPVgMe7Z1
François Mitterrand – socjalistyczny polityk francuski, prezydent Francji i jednocześnie współksiążę Andory w latach 1981–1995, minister spraw wewnętrznych w latach 1954–1955 oraz minister sprawiedliwości Francji w latach 1956–1957
Źródło: Rob Croes/Anefo, licencja: CC 0 1.0.

System semiprezydencki V Republiki Francuskiej został uznany za wzorcowy. Przedstawione powyżej założenia normatywne można zaobserwować w praktyce politycznej tego państwa. Jej cechą charakterystyczną jest dominacja prezydenta nad parlamentem, premierem i rządem. Możliwość skrócenia kadencji parlamentu jest traktowana jako środek pozwalający na osłabienie antyprezydenckiej opozycji. Do 2002 r. w Konstytucji V Republiki Francuskiej istniała nierówność kadencji prezydenta (siedem lat) i parlamentu (pięć lat). Zwiększało to prawdopodobieństwo kohabitacjikohabitacja, koabitacjakohabitacji, kiedy to prezydent i parlament byli z dwóch konkurujących obozów politycznych. W takich sytuacjach widoczna była bardzo wyraźna przewaga prezydenta. Tego typu działanie, zmierzające do zmiany sytuacji politycznej poprzez kolejne wybory parlamentarne i doprowadzenie do przewagi własnego obozu politycznego, dwukrotnie zastosował pochodzący z partii socjalistycznej prezydent François Mitterand.

R6ssQ4fmggUpG1
Jacques Chirac – francuski polityk. W latach 1995–2007 prezydent Francji i jednocześnie współksiążę Andory, w latach 1974–1976 oraz 1986–1988 premier Francji, w latach 1977–1995 mer Paryża. Był również sekretarzem stanu, ministrem, deputowanym krajowym i posłem do Parlamentu Europejskiego I kadencji, a także liderem ugrupowań gaullistowskich.
Źródło: European Communities, licencja: CC BY-SA 4.0.

W obu przypadkach, po przyspieszonych wyborach parlamentarnych, kohabitacja dwóch różnych obozów przekształcała się w rządy jednego z nich, tego, z którego wywodził się prezydent. Kolejne próby przełamania kohabitacji, nie zawsze skuteczne, przeprowadzał również wywodzący się z partii gaullistowskiej prezydent Jacques Chirac, który w 2002 roku razem ze swoim obozem politycznym wygrał w równoległych wyborach prezydenckich i parlamentarnych. Dokonali oni zmiany konstytucji, skracając kadencję prezydenta do pięciu lat (zrównując ją z długością kadencji parlamentu). Zmieniło to praktykę polityczną, nie ograniczając normatywnych uprawnień prezydenta.

Możliwość i praktyka powoływania rządu również świadczy o przewadze głowy państwa w obrębie władzy wykonawczej. Premierzy francuscy nie potrafili osiągnąć pozycji liderów politycznych kierujących autonomicznie rządem, mimo dysponowania licznymi zasobami politycznymi, choć często funkcja premiera była dla nich wstępem do prezydentury.

bg‑gray2

Sprawdź, którzy francuscy premierzy zdobyli urząd prezydenta.

RspgHVlXUmfCt1
Georges Pompidou – francuski polityk, premier Francji w latach 1962–1968 oraz prezydent Francji w latach 1969–1974 i z urzędu współksiążę Andory
Źródło: Farabola, domena publiczna.

Według intencji twórców system semiprezydencki miał być reżimem politycznym, w którym głowa państwa nie jest związana z żadnym ugrupowaniem i może pełnić funkcję mediatora w sporach międzypartyjnych. W rzeczywistości, poza Charles’em de Gaulle'em, twórcą systemu i zwolennikiem arbitralnego modelu prezydentury, nie stała się normą. Wręcz przeciwnie, od czasów Georges'a Pompidou poczynając, kolejni prezydenci Francji byli liderami partii politycznych. Tego typu praktyka zawęża możliwość odgrywania przez prezydenta roli aktywnego podmiotu politycznego i wymusza ewolucję w kierunku zracjonalizowanego parlamentaryzmuzracjonalizowany parlamentaryzmzracjonalizowanego parlamentaryzmu. Zgodnie z oceną Arenda LijphartaMaurice'a Duvergera, system francuski nie jest syntezą prezydencjalizmu i parlamentaryzmu, ale „alternacją pomiędzy prezydencjalną i parlamentarną fazą rozwoju politycznego1alternacją pomiędzy prezydencjalną i parlamentarną fazą rozwoju politycznego”.

1

Słownik

dualizm egzekutywy
dualizm egzekutywy

dualizm egzekutywy jest jedną z zasad, które obowiązują w ustrojach demokratycznych, zwłaszcza w tych o charakterze parlamentarno‑gabinetowym, zgodnie z którą władza wykonawcza dzieli się na rząd i prezydenta; przyczyną takiej taktyki jest niedopuszczenie do zapędów dyktatorskich którejś ze stron

impeachment
impeachment

procedura pochodząca z anglosaskiej tradycji parlamentarnej, służąca realizacji odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta i funkcjonariuszy cywilnych w USA; wszczynana jest przez parlament lub inne ciała legislacyjne państwa

kohabitacja, koabitacja
kohabitacja, koabitacja

sytuacja w polityce, w której rząd i prezydent pochodzą z przeciwnych obozów i współrządzą mimo reprezentowania odmiennych opcji politycznych

konsensualizm
konsensualizm

styl uprawiania polityki, którego istotą jest poszukiwanie rozwiązań zadowalających wszystkich obejmowanych skutkami podejmowanych decyzji; według Arenda Lijpharta styl ten uwarunkowany jest przede wszystkim postawą, jaką prezentują elity polityczne (przywódcy i liderzy partyjni)

parlamentaryzm
parlamentaryzm

system rządów, w którym parlament uchwala ustawy i ma pewne uprawnienia w zakresie kontroli rządu

semiprezydencjalizm
semiprezydencjalizm

system polityczny, forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a prezydenckim

weto zawieszające
weto zawieszające

wstrzymanie aktu prawnego

zracjonalizowany parlamentaryzm
zracjonalizowany parlamentaryzm

system polityczny, w którym poza przewagą legislatywy nad egzekutywą, prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych