Rozpad koncertu mocarstw

Wybuch I wojny światowej udowodnił, że liczne dynastyczne więzy między europejskimi monarchiami straciły na znaczeniu. W 1914 r. Europą faktycznie rządziły nie poszczególne dynastie, a rywalizujące ze sobą bloki polityczno‑militarne. W pierwszym (trójprzymierze) główną rolę odgrywały Niemcy i Austro‑Węgry, a w konkurencyjnym (trójporozumienie) jednym z ważnych graczy było cesarstwo rosyjskie. Każdy z bloków chciał zwiększenia swego terytorium, wzrostu znaczenia i potęgi. Belle époque, czyli stulecie pokojowej koegzystencji europejskich mocarstw, które zapewniło kontynentowi pokój i rozwój, a dla Polaków (i innych narodowości pozostających bez suwerenności) niewolę lub straty terytorialne, dobiegło końca.

W 1915 r. Niemcy przejęły inicjatywę na wschodnim odcinku frontu I wojny światowej, który biegł przez ziemie polskie pod zaborem rosyjskim. Gdy Austriacy zajęli Przemyśl i Lwów, Niemcy 5 sierpnia 1915 r. opanowali Warszawę, a następnie twierdze rosyjskie: Modlin, Osowiec, Brześć, Kowno i Wilno. Pod koniec tego roku państwom centralnym udało się zdobyć całe terytorium zajmowane współcześnie przez Polskę, Litwę, Łotwę, zachodnią Białoruś i Ukrainę.

Sytuacja na niemiecko‑rosyjskim froncie potwierdziła słuszność kalkulacji Józefa Piłsudskiego z 1914 r., gdy w konflikcie Rosji z Niemcami i Austrią postawił na Austriaków. Polska Partia Socjalistyczna głosiła, że największym wrogiem Polski jest Rosja, należy więc wywołać powstanie w zaborze rosyjskim i utworzyć zalążek niepodległego państwa. Odmiennego zdania była Narodowa DemokracjaNarodowa DemokracjaNarodowa Demokracja Romana Dmowskiego. Za największego wroga Polski uznawała Niemcy, utrzymując, że należy zjednoczyć ziemie polskie pod berłem carów, a po wygraniu wojny przez państwa ententyententaententy starać się o uzyskanie autonomii.

Zaborcy wobec Polaków

Do momentu wybuchu wojny w 1914 r. Niemcy i Rosja nie miały żadnych planów, aby zapewnić Polakom większą niezależność polityczną. W Austrii pojawiła się natomiast koncepcja uczynienia z Galicji trzeciego „królestwa” monarchii. Gdy jednym z teatrów działań wojennych stały się ziemie polskie, każde z mocarstw próbowało pozyskać przychylność Polaków – potencjalnych rekrutów.

Zaczęło się od ogólnikowej odezwy Naczelnej Komendy austriackiej z 9 sierpnia 1914 roku:

Niemcy swoje cele nakreślili w „programie wrześniowym” kanclerza Theobalda von Bethmann Hollwega. W Europie Środkowej miała powstać tzw. „Mitteleuropa” (czyli Europa Środkowa), utworzona z państw formalnie niepodległych, ale w rzeczywistości podporządkowanych II Rzeszy. Polska w tym projekcie miała grać rolę małego państwa buforowego, oddzielającego Niemcy od Rosji, poddanego stopniowej germanizacji. Marionetkowe państwo polskie zaplanowano jako monarchię, na tronie której zasiadłby arystokrata z Niemiec lub Austrii. Projekt ten spotkał się jednak z oporem dowództwa niemieckiego, które samo powstanie państwa polskiego uznało za wielki błąd. Jednocześnie wojska niemieckie rozdawały w sierpniu 1914 r. ulotki o treści: Przychodzimy do was jako przyjaciele. Zaufajcie nam! Wolność wam niesiemy i niepodległość! Połączcie się z wojskami sprzymierzonymi.

W tym samym czasie Rosja opublikowała ogólnikową odezwę podpisaną przez wielkiego księcia Mikołaja: Niechaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosji. Pod berłem tym odrodzi się Polska swobodna w swej wierze, języku i samorządzie. Fakt podpisania dokumentu przez rosyjskiego wodza naczelnego, nie zaś cara, wskazywał, że chodzi o zmobilizowanie Polaków do walki w interesie Rosji.

Z kolei rządy zachodnich państw ententy uważały, że sytuacja na ziemiach polskich to wewnętrzna sprawa rosyjska. Do sprawy polskiej życzliwie natomiast odnosiła się opinia publiczna na Zachodzie oraz liczna, a w Stanach Zjednoczonych dobrze zorganizowana, Polonia. Zwolenników orientacji prorosyjskiej, którzy zajmowali bierną postawę wobec prób wciągnięcia ich do współpracy z okupacyjnymi władzami niemieckimi i austriackimi, takich jak Zdzisław Lubomirski lub Roman Dmowski, określano mianem pasywistów. Natomiast polityków wzywających do współpracy z państwami centralnymi nazywano aktywistami. Zaliczał się do nich także Józef Piłsudski.

Tworzenie się polskich oddziałów. Kompania Kadrowa

Józef Piłsudski początkowo nie wierzył, by konflikt serbsko‑austriacki przerodził się w wojnę między zaborcami, ale 30 lipca 1914 r. wydał rozkaz mobilizacyjny dla Związku Strzeleckiego. Na początku sierpnia przyszła zgoda sztabu austriackiego na dywersyjne działania „wojsk polskich” i już 6 sierpnia z krakowskiej dzielnicy Oleandry wyruszyła ku granicy 1 Kompania Kadrowa, której żołnierze pod Michałowicami wkroczyli na ziemie zaboru rosyjskiego.

RaeOTmbUYsamJ1

Pułkownik Józef Piłsudski (po środku) ze swoim sztabem przed Pałacem Gubernialnym w Kielcach, 1914 rok. Oddział 6 sierpnia 1914 roku wyruszył z Krakowa w kierunku Kielc, dotarł tam 12 sierpnia. Tego samego dnia doszło do pierwszych strać z wojskami carskimi. W co są uzbrojeni żołnierze widoczni na zdjęciu?

Piłsudski oficjalnie twierdził, że zmierza do połączenia zaborów austriackiego i rosyjskiego we wspólny organizm związany z Austrią. Jednak wydając rozkaz wymarszu, liczył, że na widok polskiego wojska mieszkańcy KongresówkiKongresówkaKongresówki chwycą za broń, on zaś szybko zajmie Warszawę. Tymczasem Rosjanie nie opuścili miasta, a oddziały kompanii witano wręcz wrogo. Po stoczeniu kilku potyczek i przejściowym zajęciu przez polskie oddziały Kielc, wycofały się one więc do Galicji. Austriacy w tej sytuacji zażądali rozwiązania polskich formacji lub włączenia ich do austriackiego wojska.

W połowie sierpnia 1914 r. powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy pod wodzą Juliusza Leo. Miał być - co zaakceptowali Austriacy - najwyższą instancją wojskową i polityczną zbrojnych sił polskich. Kierownictwo departamentu wojskowego objęli Władysław Sikorski i Aleksander Skarbek. W skład komitetu weszli przedstawiciele partii politycznych z Galicji oraz Królestwa Polskiego. Ogłosili, że wszystkie polskie formacje zbrojne będą odtąd występować jako Legiony Polskie pod austriackim zwierzchnictwem wojskowym. Józef Piłsudski musiał się temu podporządkować.

Z kolei w Królestwie Polskim w listopadzie 1914 r. ukształtował się ośrodek polityczny pod nazwą Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. W odezwie ogłosił, że klęska Niemiec to nasze zwycięstwo. Za cel naczelny wojny uznał zjednoczenie Polski pod berłem monarchy rosyjskiego i zabiegał o utworzenie oddziałów polskich u boku armii rosyjskiej. Zabiegi Polaków z Kongresówki, by uzyskać od władz rosyjskich jakiekolwiek stanowisko w sprawie polskiej, nie przynosiły efektów, dopóki Rosjanie odnosili sukcesy na froncie. Dmowski dość wcześnie nawiązał więc kontakty z działaczami polonijnymi na Zachodzie, a zwłaszcza z Ignacym Paderewskim, Janem Smulskim i Gabrielem Narutowiczem, którzy stali na czele akcji pomocowych oraz zabiegali w Paryżu i Waszyngtonie o odbudowę państwa polskiego.

Legiony ruszają w pole

W toczącej się wojnie słabo wyposażone i źle uzbrojone Legiony Polskie walczyły w składzie trzech pułków. Piłsudski stał na czele 1. Pułku. Już we wrześniu 1914 roku główne siły Legionów posłano na Węgry, następnie walczyły w Karpatach Wschodnich, w bitwach pod Rafajłową i Nadwórną. Po wkroczeniu na Pokucie, w wyczerpującej bitwie pod Mołotkowem poległo 300. legionistów, a ponad 800. odniosło rany.

Bataliony dowodzone przez Piłsudskiego brały udział w krwawych bitwach pod Anielinem i Laskami, gdzie wybitną rolę odegrał Edward Rydz‑Śmigły, ale w związku z załamaniem się ofensywy na kierunku warszawskim, musiały wycofać się na Podhale. W tym momencie 1 Pułk został przekształcony w I Brygadę Legionów Polskich.

Na przełomie listopada i grudnia 1914 roku, I Brygada - w ramach kontrofensywy austriackiej - stoczyła ciężkie boje pod Limanową, Chyżówkami i Marcinkowicami, wszędzie korzystając z pomocy górali. Przed samym Bożym Narodzeniem I Brygada walczyła pod Łowczówkiem, ale na początku 1915 roku została zluzowana i odeszła na odpoczynek, II Brygada walczyła jeszcze w górach, przełamując front rosyjski pod Kirlibabą.

R2l5h0O3MEMo1

Żołnierze I kompanii I pułku I Brygady Legionów Polskich w okopach koło Sobowic (dzisiejsze województwo świętokrzyskie). W czasie I wojny światowej tysiące żołnierzy tkwiło przez wiele tygodni, a nawet miesięcy w okopach rozsianych po całej Europie. Jak nazywa się typ wojny, podczas której obie walczące strony zajmują silnie umocnione pozycje?

Piłsudski rozwijał też utworzoną jesienią 1914 r. Polską Organizację WojskowąPolska Organizacja Wojskowa (POW)Polską Organizację Wojskową. Miała podjąć walkę w chwili, gdy zapadną decyzje dotyczące niepodległości Polski. Była ona ściśle zakonspirowana, skierowana głównie przeciw Rosji. Dzieliła się na Służbę Czynną i Rezerwę. Szkoliła oficerów i podoficerów dla przyszłego Wojska Polskiego.

Akt 5 listopada

Na początku sierpnia 1915 r., tuż przed opuszczeniem przez Rosjan Warszawy, Mikołaj II polecił opracować ustawę dającą Polakom po wojnie prawo do swobód kulturalnych, gospodarczych i  narodowych, w ramach autonomii pod berłem Romanowów. Plany te zakładały autonomię pod panowaniem Rosji także ziem zaboru austriackiego oraz niemieckiego, a nawet... przyłączenie Górnego Śląska. Jednak zapowiadane swobody były znacznie mniejsze od tych, które Polacy już mieli w Galicji pod panowaniem Austro‑Węgier. Według wersji autonomii przedstawionej ambasadorowi Francji, rząd polski miał składać się z przedstawiciela cara w randze wicekróla, z rady ministrów oraz dwuizbowego parlamentu. Administrowałby Polską, ale cła, polityka zagraniczna, wojsko, finanse, sieć kolejowa pozostałyby pod bezpośrednią władzą Imperium Rosyjskiego.

Opublikowanie carskiego planu spowodowało gwałtowne załamanie się zwolenników orientacji prorosyjskiej (tzw. pasywistówpasywiścipasywistów). Roman Dmowski natychmiast wyjechał z Rosji do Szwajcarii, gdzie w Lozannie działała Agencja Polska, która chciała zainteresować sprawami polskimi władze francuskie. Jednak Dmowski zostawił sobie furtkę w postaci utrzymywanej nadal w Petersburgu placówki Komitetu Narodowego Polskiego.

R12AGUqpNvgRc1

Woodrow Wilson (1856 – 1924), dwudziesty ósmy prezydent Stanów Zjednoczonych, funkcję tę pełnił w latach 1913–1921. W czasie trwania pierwszej kadencji Wilsona w Europie wybuchła I wojna światowa. W grudniu 1914 roku prezydent USA ogłosił deklarację neutralności. Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom dopiero w kwietniu 1917 roku, w czasie trwania II kadencji Wilsona. W styczniu 1918 roku w orędziu do Kongresu prezydent USA przedstawił program pokojowy, nazwany czternastoma punktami Wilsona.

Na rzecz sprawy polskiej nieustannie lobbowali na Zachodzie luminarze polskiej kultury. Ignacy Paderewski zbierał pieniądze na ofiary wojny na ziemiach polskich i namawiał polityków państw zachodnich do poparcia idei niepodległości Polski. Między innymi w wyniku jego zabiegów Woodrow Wilson, prezydent Stanów Zjednoczonych, które w kwietniu 1917 r. przystąpiły do wojny, zaczął sprzyjać Polakom. Postulat niepodległości Polski uznali wkrótce i inni przywódcy państw ententy. We Francji z ochotników wywodzących się głównie ze środowisk polonijnych sformowano Armię Polską.

Wojna trwała i widać było, że nie można spodziewać się szybkich militarnych rozstrzygnięć. Strony stawiały na wycieńczenie przeciwnika, któremu na skutek zadawanych strat miało zabraknąć żołnierzy i broni. Polacy walczyli w armiach wszystkich zaborców. W 1916 r. Niemcy oszacowali, że z ziem polskich można wcielić do armii jeszcze co najmniej milion żołnierzy. Główny kwatermistrz armii niemieckiej postulował: „Stwórzmy Wielkie Księstwo Polskie z Warszawy i Lubelskiego, a zaraz potem polską armię pod dowództwem niemieckim”.

Ostatecznie w 1916 r. ogłoszono tzw. akt 5 listopada – proklamację dwóch cesarzy mówiącą o „powstaniu samodzielnego państwa z ziem panowaniu rosyjskiemu wydartych z  dziedziczną monarchią i ustrojem konstytucyjnym”**. O granicach, własnej armii, polityce zagranicznej w proklamacji nie wspomniano. Polacy w  większości akt cesarzy zignorowali.

Mimo to już 9 listopada ogłoszono zaciąg do armii nazwanej Polnische Wehrmacht, która miała być „tymczasowo” włączona do armii niemieckiej. Na początku grudnia 1916 r. utworzono Tymczasową Radę Stanu składającą się z 25 reprezentantów wszystkich ziem i  wszystkich kół zawodowych oraz po trzech komisarzy ze strony rządów cesarskich. Na czele Rady stanął Wacław Niemojewski, ziemianin z kaliskiego.

Akt 5 listopada zaszokował państwa ententy. Jako pierwszy głos zabrał car Mikołaj, który 25 grudnia 1916 r. w rozkazie dla wojska uznał, że ważnym celem wojny jest utworzenie: Polski wolnej, złożonej z wszystkich trzech części, dotąd rozdzielonych, z własnymi izbami ustawodawczymi i wojskiem.

Indeks górny *Źródło: H. Zieliński, Historia Polski 1914‑1939, Wrocław, 1982, s. 24. Indeks górny koniec^{*Źródło: H. Zieliński, Historia Polski 1914‑1939, Wrocław, 1982, s. 24.}

Indeks górny **Źródło: Akt 5 listopada – przełom w czasie wielkiej wojny, tekst dostępny: ipn.gov.pl [22.02.2022] Indeks górny koniec^{**Źródło: Akt 5 listopada – przełom w czasie wielkiej wojny, tekst dostępny: ipn.gov.pl [22.02.2022]}

Kryzys przysięgowy

Ostatecznie frontowe sukcesy państw centralnych i rewolucja lutowa w Rosji spowodowały utwardzenie stanowiska Niemców i Austriaków wobec wojsk polskich.

Austriacy i Niemcy zażądali od legionistów natychmiastowego złożenia przysięgi na wierność. Józef Piłsudski wykorzystał to, by pozbyć się opinii polityka uzależnionego od Austrii. Zerwał kontakty z Tymczasową Radą Stanu, odmówił złożenia przysięgi i zaapelował o to samo do Legionów. Władze zareagowały represjami. Odmawiających przysięgi legionistów wcielano do armii austriackiej i wysyłano na front włoski albo osadzano w obozach internowania w Beniaminowie i Szczypiornie. Samego Piłsudskiego aresztowano w nocy z 21 na 22 lipca 1917 roku i wywieziono do twierdzy w Magdeburgu.

W proteście przeciwko takiemu postępowaniu zaborców Tymczasowa Rada Stanu dokonała samorozwiązania. By załagodzić konflikt niemieckie władze okupacyjne oddały Polakom nadzór nad sądownictwem, a jesienią 1917 r. utworzono trzyosobową Radę RegencyjnąRada RegencyjnaRadę Regencyjną.

Deklaracje rosyjskie i orędzie Wilsona

W ciągu trzech lat wojny dwa miliony rosyjskich żołnierzy zginęło lub dostało się do niewoli. Armia austriacka i niemiecka straciła około miliona ludzi. W 1917 r. rosyjski korpus oficerski był już całkowicie zniechęcony brakiem jakichkolwiek sukcesów. Powtarzające się w ciągu trzech lat katastrofalne klęski doprowadziły do zaniku patriotyzmu wśród rosyjskich żołnierzy. W marcu 1917 r. dochodziło do otwartych buntów, frontowe oddziały  zaczęły odmawiać wykonywania rozkazów.

Rewolucja lutowa w Rosji przyczyniła się do zmiany stanowiska tego dotychczasowego zaborcy w stosunku do sprawy polskiej. Najpierw głos zabrała Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i ŻołnierskichRada Delegatów Robotniczych i ŻołnierskichRada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, uznając prawo Polski do niepodległości:

Dwa dni później głos w polskiej sprawie zabrali też przedstawiciele oficjalnego Rządu TymczasowegoRząd TymczasowyRządu Tymczasowego, zapowiadając powstanie niepodległej Polski, ale związanej z Rosją:

RgT0nPXkEOhiZ1

Car Mikołaj II Romanow (1868‑1918), portret autorstwa Borysa Kustodijewa, 1915 rok. Mikołaj II był ostatnim cesarzem rosyjskim. W marcu 1917 r., w wyniku rewolucji lutowej, został zmuszony do abdykacji. Zrobił to w imieniu swoim i syna Aleksego na rzecz swojego brata, wielkiego księcia Michaiła, który jednak tronu nie przyjął. Wyjaśnij, dlaczego na obrazie car został przedstawiony w mundurze.

W dniu 7 listopada 1917 r. bolszewicybolszewicybolszewicy dokonali przewrotu w Rosji. Głosili hasła samostanowienia narodów, anulowali również traktaty rozbiorowe.  Inne kraje musiały na to odpowiedzieć.

W lutym 1918 r. państwa centralne zawarły niekorzystny z polskiej perspektywy pokój brzeski z Ukraińską Republiką Ludową. Traktatem brzeskim Rosja faktycznie zakończyła swój udział w wojnie. Rozczarowani Polacy (tzw. aktywiściaktywiściaktywiści) ostatecznie zerwali z państwami centralnymi i nadzieje na odbudowę Polski zaczęli powszechnie wiązać z ententą.

W dniu 8 stycznia 1918 r. prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson, wygłosił przemówienie w Kongresie, zawierając w czternastu punktach warunki zakończenia wojny. W punkcie trzynastym znalazło się ważne dla sprawy polskiej stwierdzenie:  Należy utworzyć niezależne państwo polskie, które będzie zajmować terytoria zamieszkane przez niezaprzeczalnie polską ludność i któremu należy zapewnić bezpieczny i swobodny dostęp do morza, co w Polsce przyjęto z entuzjazmem.

Indeks górny ***Źródło: artykuł Czternaście punktów Wilsona, tekst dostępny: pl.wikipedia.org [22.02.2022] Indeks górny koniec^{***Źródło: artykuł Czternaście punktów Wilsona, tekst dostępny: pl.wikipedia.org [22.02.2022]}

Początki polskiej administracji

Rada Regencyjna w ostatnich miesiącach swego istnienia pokazała, że jest rzeczywiście polskim rządem tymczasowym. W październiku wprowadziła nową formułę przysięgi wojskowej, ogłosiła zaciąg do armii polskiej, a 2 listopada przyjęła pierwsze przysięgi oddziałów Polskich Sił Zbrojnych.

Dorobek Rady Regencyjnej był znaczący dla kształtowania się struktur przyszłego państwa. Rozwinięto i umocniono polskie szkolnictwo, służbę zdrowia, sądownictwo oraz administrację państwową. Wydano szereg ustaw i norm prawnych, które wykorzystano potem w II RP. Ustanowiono sieć placówek dyplomatycznych w krajach związanych z blokiem państw centralnych oraz w krajach neutralnych. Regenci rozwinęli patronat nad Polską Siłą Zbrojną (od 12 października nazwaną Wojskiem Polskim), utworzyli Sztab Generalny, Ministerstwo Spraw Wojskowych i szkoły wojskowe. W okresie działania Rady Regencyjnej opracowano wiele regulaminów wojskowych oraz szereg aktów prawnych normujących funkcjonowanie wojska, na czele z Tymczasową Ustawę o Powszechnym Obowiązku Służby Wojskowej. Prace te wykonano bez wiedzy Piłsudskiego a  czasem wbrew jego woli. To wszystko przygotowywało grunt pod powstanie niepodległego państwa.

Józef Piłsudski, powszechnie uważany za przywódcę obozu niepodległościowego, cieszył się poparciem legionistów i POW. Pobyt w więzieniu magdeburskim tylko umocnił jego pozycję. Gdy 7 listopada 1918 r. zaczęły się zamieszki w Berlinie poparte przez oddziały marynarki wojennej, przed Niemcami stanęło widmo puczu, któremu, jak się obawiano, przyjdą z pomocą rosyjscy bolszewicy. Zagrodzenie im drogi przez utworzenie państwa polskiego wydawało się sposobem powstrzymania parcia rewolucji na zachód. Już 8 listopada 1918 r. Piłsudski wraz z Sosnkowskim zostali uwolnieni i 10 listopada, pociągiem specjalnym z Berlina, dotarli do Warszawy. Na dworcu oczekiwał ich regent Lubomirski.

Powstanie rządu polskiego

R1IpaJdHZNuJg1

Afisz proklamujący powstanie Rządu Ludowego. Oświadczenia rozklejono w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku, m.in. w Lublinie. Wyjaśnij, dlaczego rządy Rady Regencyjnej określone zostały jako reakcyjne i ugodowe.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powstał historycznie pierwszy Tymczasowy Rząd Republiki PolskiejTymczasowy Rząd Ludowy Republiki PolskiejTymczasowy Rząd Republiki Polskiej w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele. Był to rząd lewicowy, socjalistyczny, a w jego skład weszli politycy związani z Piłsudskim, jak Wacław Sieroszewski i Edward Rydz‑Śmigły. W Warszawie ujawniła się POW, która wspólnie z dowborczykami i młodzieżą akademicką rozbrajała Niemców.

Józef Piłsudski chciał początkowo jechać do Lublina i  włączyć się w prace rządu, ale przekonany przez regenta Lubomirskiego, że rząd należy tworzyć w Warszawie, wysłał telegram do Daszyńskiego i Rydza‑Śmigłego z wezwaniem do stawienia się w stolicy.

W dniu 11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi, a 14 listopada przejął on władzę cywilną. Rada Regencyjna uległa rozwiązaniu. Oznaczało to odzyskanie niepodległości po 123 latach zaborów. Na konferencji pokojowej w Wersalukonferencja w Wersalukonferencji pokojowej w Wersalu zdecydowano natomiast o granicach nowego państwa. Polskę reprezentowali tam Roman Dmowski i  Ignacy Jan Paderewski.

Najważniejsze postacie

Najważniejsze wydarzenia

Słownik

Słowa kluczowe

Józef Piłsudski, Rada Regencyjna, Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, Roman Dmowski, okupacja, I wojna światowa, Legiony Polskie, kryzys przysięgowy, odzyskanie niepodległości, Ignacy Paderewski, orędzie Wilsona

Bibliografia

Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.

H. Zieliński, Historia Polski 1914‑1939, Wrocław, 1982.

Sprawa polska podczas Wielkiej Wojny 1914‑1919, W. Rojek i A. Kastory, Kraków 2016.