R1SlqY7oNQDcA1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna stoi. Opiera się o ścianę. Ma skrzyżowane na piersiach ręce. Jest tęgi. Jego twarz jest owalna. Ma krótkie włosy. Są one w nieładzie. Mężczyzna ma wąsy i gęstą, spiczastą brodę. Mężczyzna ubrany jest w długu=i surdut, kamizelkę, koszulę z krawatem. Ma prążkowane spodnie. Obok mężczyzny stoi elegancki fotel. Na ścianie wiszą obrazy.

Jan Kasprowicz (1860–1926) urodził się w Szymborze, niewielkiej wsi w okolicach Inowrocławia. Był jednym z niewielu polskich poetów chłopskiego pochodzenia, którzy na przełomie wieków stali się rozpoznawali wśród czytelników liryki. W 1888 roku ukazał się pierwszy tom jego poezji, w którym artysta zawarł cykl Z chałupy zainspirowany realiami społecznymi rodzinnej wsi kujawskiej. Kasprowicz studiował w Lipsku, we Wrocławiu, doktorat napisał we Lwowie, gdzie rozpoczął również działalność publicystyczną. W latach 90. zwrócił się ku poetyce impresjonizmuimpresjonizmimpresjonizmu i symbolizmusymbolizmsymbolizmu, czego efektem był między innymi tom Krzak dzikiej róży (1898). W 1899 roku boleśnie przeżył odejście swojej drugiej żony Jadwigi, która związała się z pisarzem Stanisławem Przybyszewskim (1868–1927). Po kryzysie małżeńskim rozpoczął się najbardziej pesymistyczny okres w twórczości Kasprowicza, co uwidoczniło się szczególnie w zbiorze hymnów Ginącemu światu (1902), w którym odnajdujemy zalążki ekspresjonizmu. W kolejnych utworach Kasprowicz powoli odchodził od katastroficznejkatastrofizmkatastroficznej tonacji, by pod koniec życia skierować się ku afirmacji świata i życia (m.in. Księga ubogich, 1916).

Postawa estetyczna Jana Kasprowicza ulegała zmianom wraz z każdym kolejnym tomem poezji, a czasami nawet w obrębie utworów tego samego zbioru. W twórczości poety zwykło się wyróżniać cztery zasadnicze okresy. Pierwsze wiersze powstawały pod znakiem naturalizmunaturalizmnaturalizmu i opierały się na wnikliwym opisie rzeczywistości wiejskiej. W latach 90. artysta zwrócił się ku chwilowym, zmysłowym wrażeniom i niewyrażalnym stanom duszy, interesując się poetyką impresjonizmu i symbolizmu. Następnie w jego utworach zaczęły pojawiać się katastroficzne tony – w końcowym etapie literackiej działalności przeważały zaś wiersze pogodne, przepełnione wiarą i nadzieją.

Naturalizm

W pochodzącym z pierwszego tomu poezji cyklu sonetów Z chałupy Jan Kasprowicz przedkłada prawdę ponad piękno utworów literackich. Nie oznacza to, że nie dba o artystyczną stronę swoich wierszy – pełni ona jednak rolę służebną wobec tematu. Utwory mają jednoznacznie określoną funkcję poznawczą; zawierają złożony, wielowątkowy obraz kujawskiej wsi, opierający się na krótkich, schematycznych fabułach.

Kasprowicz ukazuje społeczność wiejską z dwóch perspektyw: teraźniejszej i przeszłej. Podmiot wierszy przyjmuje niekiedy postawę zdystansowaną, wyraża się jak człowiek wykształcony, postrzegający problemy chłopów okiem naukowca. Czasem jednak występuje jako członek zbiorowości wiejskiej, wspominający przeszłe wydarzenia, utożsamiający się z jej troskami, tak jak w sonecie zaczynającym się od słów Tam, za wioską – przyjm, Ojcze nasz, dzięki!:

Symbolizm i impresjonizm

W latach 90. Kasprowicz zainteresował się modernistycznymi kierunkami w sztuce. Wyrażały one nowy sposób postrzegania świata, zdecydowanie odmienny od racjonalnego, chłodnego oglądu znanego z utworów realistycznychrealizmrealistycznych epoki pozytywizmu. Twórcy końca wieku uważali, że sztuka nie powinna zajmować się odtwarzaniem obiektywnej rzeczywistości, lecz subiektywnymi, indywidualnymi uczuciami i wrażeniami.

Te przekonania realizowali na różne sposoby – narodziły się wtedy dwa ważne kierunki: symbolizm oraz impresjonizm. Reprezentanci pierwszego z nich czerpali natchnienie z marzeń sennych, mitów, a także doświadczeń duchowych – ze wszystkiego, co wymykało się rozumowemu poznaniu, a dotykało tajemnic tkwiących na dnie ludzkiej duszy. Symboliści uciekali się do języka pozbawionego klarownych znaczeń i częściej posługiwali się sugestią, niż mówili wprost. Impresjoniści z kolei inspirowali się wrażeniami zmysłowymi, próbując nadać artystyczną formę ulotnym, wyjątkowym doświadczeniom. Chociaż były to dwie różne estetyki, obie wyrastały z potrzeby oddania głosu subiektywnym odczuciom. Kasprowicz w sonetach z cyklu Krzak dzikiej róży (1898) połączył te poetyki:

EkspresjonizmekspresjonizmEkspresjonizm

Wraz z początkiem nowego wieku w twórczości Kasprowicza rozpoczął się najmroczniejszy okres. Opublikowane w zbiorze Ginącemu światu (1901) hymny, zgodnie z tytułem przedstawiają apokaliptyczną wizję rzeczywistości, w której nie ma miejsca na nadzieję. Artysta posłużył się w nich językiem niezwykle ekspresywnym, operując hiperbolamihiperbolahiperbolami, tworząc symbole o silnym ładunku emocjonalnym. Miliardy ludzi umierających na krzyżach, ziemia zniszczona przez kataklizmy, rozpusta w umierającym świecie – tego typu obrazy nadawały ówczesnym utworom Kasprowicza bezkompromisowy, a niekiedy bluźnierczy wydźwięk.

Tak jaskrawe środki wyrazu stały się charakterystyczne dla późniejszej literatury ekspresjonistycznej, która okazała się jednym z głównych nurtów dwudziestolecia międzywojennego. Jej początków należy jednak szukać na przełomie wieków, między innymi w utworach Jana Kasprowicza. W dziełach polskiego artysty skupiły się najważniejsze cechy kierunku: emocjonalność, ekspresyjność, operowanie kontrastem, ale też refleksja nad ludzką kondycją moralną. Sztuka ekspresjonistyczna miała wywołać wstrząs, wytrącić współczesnego człowieka z marazmu, zwrócić jego uwagę na uniwersalne problemy:

FranciszkanizmfranciszkanizmFranciszkanizm

Estetyka krzyku nie zdominowała całkowicie poezji Kasprowicza. Z czasem, kiedy buntowniczy zapał ucichł, artysta obrał poetykę spokojniejszą, odzwierciedlającą przekonanie o panującym na świecie ładzie, którego gwarancją jest opieka Opatrzności. Nowe utwory opisywały piękno stworzonego przez Boga świata. Była to liryka nastrojowa przedstawiająca wizję szczęśliwej koegzystencji z naturą – gdzieniegdzie podszyta nostalgią, lecz wyrażająca głęboki optymizm. Opierała się na prostych, niewyszukanych sformułowaniach, odwołując się do codziennych doświadczeń zwykłego człowieka.

Prostoty ówczesnych utworów nie należy jednak rozumieć jako obniżenia ich poziomu artystycznego. Poezja ostatniego okresu twórczości poety charakteryzowała się oszczędnością środków wyrazu zgodnie z ideami franciszkańskimi zachęcającymi do poszukiwania Boga w zwyczajnym świecie otaczającym człowieka. Stąd rezygnacja z wyszukanych formuł poetyckich na rzecz prostego języka. Poezja ta miała przede wszystkim służyć pocieszeniu i być zrozumiała także dla czytelników niewykształconych. Harmonijna estetyka sprzyjała zrozumieniu utworów, a jednocześnie stanowiła nieodłączny element pogodnej wizji świata, w którym królują pokój i dobro:

Słownik