Ryszard Nycz Odkrycie języka

Początek wieku [XX] to – nie tylko w ówczesnym ruchu umysłowym na świecie, lecz także na ziemiach polskich – czas odkrycia języka jako podstawowego narzędzia i uniwersalnego medium kulturowej aktywności oraz jako problemu o rosnącym, z biegiem czasu – fundamentalnym znaczeniu dla filozoficznej, antropologicznej i estetyczno‑literackiej refleksji. [...]

Spośród form, jakie przybierała [literatura], najłatwiej uchwytna była zapewne rewitalizacja, przywoływanie do życia wyrazów dawnych i zapomnianych, a w ogólności sięganie do złóż pisanego języka literackiego. Z drugiej zaś strony – chętne sięganie do źródeł ludowych poprzez różne postaci stylizacji gwarowej, cytowania itp. – a więc dostrzeżenie tego kręgu zjawisk, jaki w paręnaście lat później jawił się Julianowi Przybosiowi jako „n a j a z d  g w a r  n a  j ę z y k  M ł o d e j  P o l s k i”, który „wzmógł tętno mowy”. Zainteresowanie budziły jednak także próby wprowadzenia językowych innowacji – nawet takich, których objawem bywało owo „łamanie się, zgrzyt i dysharmonia wyrazów i form po raz pierwszy z sobą połączonych” – oraz wzrastająca w związku z tym rola samego języka w całości przemian modernistycznej literatury [...].

Wobec znanej niechęci modernistów do komentowania własnych utworów, jak też analitycznych rozważań o „tajnikach” twórczości w ogóle [...] – o zainteresowaniach pisarzy problemami językowymi świadczyć mogą bezspornie przede wszystkim ich strictestricte literackie utwory, w których świadomość językowa stanowiła niewątpliwie istotny składnik immanentnejimmanentnyimmanentnej poetyki. [...] Językowe pasje twórców nowej sztuki, jak też literackie zainteresowania filologów i językoznawców dostrzegł wcześnie i skomentował Ignacy MatuszewskiIgnacy Matuszewski w szkicu Modernizm w języku:

„Rozkwit prozy beletrystycznej oraz poezji, wprowadzenie nowych tematów i czynników artystycznych, głęboko sięgająca zmiana formy technicznej – wszystko to odbiło się i musiało odbić bardzo silnie na narzędziu i materiale twórczym, tj. języku. [...] Ogół, przyzwyczajony do dawnych formuł twórczości, nie może się w tym połapać, nie może podążyć za gwałtowną ewolucją piśmiennictwa, do której nie był przygotowany, i dostrzega często dziwactwo tam, gdzie wprawne oko estetyka widzi nieubłaganą konieczność.

Popioły Żeromskiego i Chłopi Reymonta, które krytyka poważna uznała słusznie za arcydzieła, wywołały np. burzę protestów ze strony mało wyrobionej estetycznie publiczności, która powstawała nie tylko przeciwko treści tych utworów, lecz i przeciwko formie językowej, widząc w niej zamach na rzekomą czystość mowy, gdy ściśle biorąc powieści te zbogaciły skarbiec naszego języka mnóstwem wyrazów i zwrotów czysto polskich, ale zapomnianych i pokrzywdzonych, na korzyść gwary powszechnej, banalnej i bezbarwnej. [...] Filologowie młodsi [...] zrozumieli ważność formalnego rozkwitu języka i ujęli się gorąco za ośmieszoną i poniewieraną niesłusznie literaturą doby ostatniej”.

Profesjonalnie językoznawczą reakcją na ten postępujący wzrost świadomości językowej stał się kilka lat później cykl popularnych szkiców o języku Jana RozwadowskiegoJana Rozwadowskiego, które wydano w osobnej książce już po I wojnie. Inaugurując swe rozważania, nie omieszkał uwydatnić Rozwadowski wielce stymulującą w tym względzie rolę modernistycznej literatury:

„Dziś cała twórczość artystyczna wykazuje daleko więcej elementu świadomego niż dawniej, nie zaszkodziłoby zatem i językowi, który jest szatą literatury, poświęcić nieco uwagi”.

Ogólnie biorąc, można powiedzieć, że wzrost zainteresowania językiem był – w stosunku do okresu poprzedniego – wyraźny i silny, a świadectwa tego, acz rozproszone i pośrednie, są liczne i ważne, nie tylko dla globalnej oceny modernistycznej literatury, lecz i dla bezpośrednich, awangardowych następców [...] młodopolskich pisarzy. Oczywiście świadomość ta ewoluowała, a zrozumienie roli języka nie od razu i nie w tej samej postaci utorowało sobie drogę do powszechnej świadomości kulturowej modernizmu.

pol1 Źródło: Ryszard Nycz, Odkrycie języka, [w:] tegoż, Język modernizmu. Prologomena historycznoliterackie, Wrocław 2002, wyd. 2, s. 49–54.