Protesty

RblaraGUeKhf01

Zdjęcie przedstawia mężczyznę schylającego się po cegłę. Po lewej stronie czołg. W tle zabudowania fabryczne.

Jeszcze zanim gen. Jaruzelski ogłosił stan wojenny, Solidarność planowała masową akcję strajkową w sytuacji, gdyby władza podjęła akcję wymierzoną w związek. Służby zdołały jednak skutecznie ograniczyć możliwości organizacyjne opozycji poprzez aresztowania. Opór utrudniało przerwanie komunikacji telefonicznej w całym kraju oraz zablokowanie dróg wylotowych z miast. Mimo to już 14 grudnia 1981 r. wybuchły strajki okupacyjne w licznych, na ogół wielkich zakładach przemysłowych, m.in. w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, Hucie im. Lenina w Krakowie i Hucie „Katowice” w Dąbrowie Górniczej. Najbardziej dramatyczny obrót akcje protestu przybrały na Górnym Śląsku, gdzie w dniach 13–18 grudnia zastrajkowało prawie 50 zakładów, głównie kopalń. Interwencje wojska oraz ZOMOZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej)ZOMO szybko zdusiły protesty w większości zakładów. Jednakże w kilku przypadkach zdeterminowani robotnicy nie zamierzali ustępować przed przemocą. W kopalniach „Manifest Lipcowy” (15 grudnia) oraz „Wujek” (16 grudnia), aby stłumić strajk, plutony specjalne ZOMO zabezpieczane przez wojsko użyły przeciwko górnikom ostrej amunicji. W wyniku akcji zbrojnej w kopalni „Manifest Lipcowy” rannych zostało czterech robotników. Natomiast w „Wujku” zginęło 9 górników, a 25 odniosło rany. Niemniej jeszcze do końca grudnia trwały strajki okupacyjne w tyskiej kopalni „Piast” oraz pobliskiej kopalni „Ziemowit”.

R1XqVemqeqeyJ

Zdjęcie przedstawia kolumnę samochodów wojskowych. Po obu stronach biegnący ludzie.

R18sSOjnE6lAa

Zdjęcie przedstawia grupę kilkuset górników, ubranych w robocze stroje, na głowach maja kaski. Niektórzy z nich trzymają w rękach, długie, proste pręty.

Rządzącym udało się wprawdzie złamać opór górników, ale nie na długo. Brutalne pacyfikacje dodatkowo pogłębiły ostry podział pomiędzy zwolennikami Solidarności a władzą. Przeważająca część społeczeństwa odrzucała wezwania gen. Jaruzelskiego do zaniechania protestów. Kolejna fala buntu wobec władz przetoczyła się przez kraj wiosną 1982 r. Z okazji świąt 1 i 3 Maja na ulice wyszli mieszkańcy wielu miast. 1 maja 1982 r. np. tysiące torunian, zamiast wziąć udział w oficjalnym pochodzie, przeszło w milczeniu wzdłuż nadwiślańskich bulwarów. Protestowali w ten sposób przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego oraz uwięzieniu działaczy Solidarności. Pokojowa demonstracja spotkała się z natychmiastową, ale i niezwykle brutalną reakcją sił porządkowych. Wiele osób, w tym młodzież i dzieci, pobito, a kilkuset demonstrantów trafiło do aresztu i zostało poddanych dalszym represjom. Manifestacje powtórzyły się dwa dni później, w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja, i również zostały siłą stłumione przez milicję i ZOMO. Tak majowe wydarzenia wspominają mieszkańcy Torunia w tamtym czasie:

13 maja uczestnicy masowego wiecu w Krakowie starli się z milicją. Miesiąc później do podobnych wydarzeń doszło we Wrocławiu i w Gdańsku. Liderzy opozycji nawoływali do organizowania protestów z okazji rocznicy podpisania porozumień sierpniowychporozumienia sierpnioweporozumień sierpniowych. Skala manifestacji, do których doszło 31 sierpnia 1982 r., przerosła ich oczekiwania. Do akcji dołączyli się mieszkańcy 66 miast z ponad połowy województw (wówczas było ich 49), w sumie ok. 150 tys. osób. I tym razem władza zdecydowała się na siłową konfrontację. W Lubinie milicja zastrzeliła trzy osoby, po jednej osobie zginęło w Gdańsku i we Wrocławiu. Kilkaset osób zostało rannych. Służby aresztowały ok. 5 tys. protestujących. Powszechne było bicie i poniżanie zatrzymanych.

R1UAsfkrH1ZGj

Zdjęcie przedstawia kilkutysięczny tłum, stojący na placu. Wszyscy maja wyciągnięte prawe ręce i wskazują gest polegający na wyprostowaniu palca wskazującego i środkowego przy zwiniętym kciuku oraz palcach serdecznym i małym, tak zwany gest zwycięstwa.

R1XnzhWCo5bfk

Zdjęcie przedstawia pięciu biegnących mężczyzn, którzy niosą bezwładne ciało, trzymając je za ręce i nogi.

Podziemie

R15uMJDh6nmp71

Zdjęcie przedstawia plac, na którym znajduje sie pięć kobiet stojących przy ułożonym krzyżu z kwiatów. Za nimi przejeżdża opancerzony samochód z armatkami wodnymi, z  których wydobywają sie strumienie wody. W tle ulica z milicyjnym samochodem.

Opór wobec władz w stanie wojennym przyjmował różnorodne formy, gdyż angażował różne środowiska, grupy społeczne, zawodowe i wiekowe. Niektóre powszechne metody protestu nawiązywały do czasów okupacji niemieckiej. Popularnością cieszyły się chociażby malowane na murach „kotwice” Polski Walczącej lub napisy skierowane przeciwko instytucjom władzy. Zwłaszcza skrót WRON, oznaczający Wojskową Radę Ocalenia NarodowegoWRON (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego)Wojskową Radę Ocalenia Narodowego, czyli instytucję formalnie sprawującą władzę w stanie wojennym, stał się inspiracją dla powstania licznych haseł, np. „Wrona Orła nie pokona”, „Wrona skona” lub „WRON za Don”. Napisy na murach miały także budzić nadzieję społeczeństwa na pozytywne zmiany w przyszłości, stąd popularne hasło „Zima wasza, wiosna nasza”. W stanie wojennym ogromne rozmiary przybrał podziemny kolportaż prasy, druków ulotnych i książek. W podziemiu powstawały patriotyczne znaczki pocztowe, a nawet kasety z magnetofonowe z twórczością niezależnych artystów. Czasopismo opozycji solidarnościowej „Tygodnik Mazowsze”, wydawany od lutego 1982 r., osiągał nakład od 50 do 80 tys. egzemplarzy. Od kwietnia tego roku działała też nielegalna rozgłośnia Radio Solidarność, kierowana przez Zbigniewa Romaszewskiego. Wiele osób czerpało niezależne informacje za pośrednictwem Radia Wolna Europa i Głosu Ameryki. Jednocześnie Polacy masowo bojkotowali wieczorny program informacyjny (Dziennik Telewizyjny), np. demonstracyjnie urządzając spacery podczas jego emisji. Zapalone w oknach świeczki upamiętniały wprowadzenie stanu wojennego. Popularni aktorzy, z nielicznymi tylko wyjątkami, odmawiali występów w państwowej telewizji. Z kolei dla młodzieży okazją do manifestowania oporu wobec władzy był udział w koncertach rockowych.

Indeks górny Utwór jest uznany za hymn pokolenia stanu wojennego. Tekst był wyrazem buntu i niezadowolenia, miał pobudzić do działania. Zdobył ogromną popularność, choć po zaledwie dwóch dniach od emisji w radiu został zdjęty z anteny na żądanie cenzury. Wyjaśnij znaczenie tekstu. Jak myślisz, gdzie w czasie stanu wojennego można było wysłuchać tego utworu? Indeks górny koniec^{Utwór jest uznany za hymn pokolenia stanu wojennego. Tekst był wyrazem buntu i niezadowolenia, miał pobudzić do działania. Zdobył ogromną popularność, choć po zaledwie dwóch dniach od emisji w radiu został zdjęty z anteny na żądanie cenzury. Wyjaśnij znaczenie tekstu. Jak myślisz, gdzie w czasie stanu wojennego można było wysłuchać tego utworu?}

Ogromną rzeszę widzów przyciągnął w 1982 r. III Ogólnopolski Festiwal Muzyki Młodej Generacji w Jarocinie, na którym, obok uznanych gwiazd, takich jak grupy TSA czy Republika, wystąpiły liczne nowofalowe zespoły punkrockowe, m.in. SS‑20 i Śmierć Kliniczna. Do rangi głosu młodego pokolenia urósł utwór grupy Perfect Chcemy być sobą. Podczas koncertów młodzież śpiewała refren piosenki, zmieniając słowa na „chcemy bić ZOMO”.

R1c0xLBIF89DG

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn występujących na scenie, widzianych z perspektywy kulis. Po lewej stronie, odwrócony tyłem łysy gitarzysta, po prawej stronie, z lewego profilu wokalista z irokezem na głowie (włosy ogolone po bokach głowy i zostawiony pas włosów na czubku, postawiony do góry). Pod sceną wielotysięczny tłum młodych ludzi bawiących się podczas koncertu.

Rrjbmjt1aJfdb

Zdjęcie przedstawia dwóch muzyków na scenie. Po lewej stronie mężczyzna bez koszuli, w białych spodniach, z okularami przeciwsłonecznymi, w ręku trzyma mikrofon na statywie. Po prawej stronie, mężczyzna w białym garniturze, w białym kapeluszu z niewielkim rondem typu safari. W ręku trzyma gitarę.

RnH7R0l3HI94F

Zdjęcie przedstawia koncert zespołu rokowego. Na ścianie napis TSA HEAVY METAL ROCK. Na scenie pięciu muzyków z długimi włosami, trzech gra na gitarach, jeden na perkusji, jeden śpiewa.

Z czasem sprzeciw wobec reżimu przybrał bardziej zorganizowane formy. Już na początku 1982 r. działacze Solidarności, którzy uniknęli internowaniainternowanieinternowania, założyli Ogólnopolski Komitet Oporu, któremu jednak nie udało się skupić wokół siebie wszystkich opozycyjnych środowisk. Sytuacja uległa zmianie, gdy 22 kwietnia 1982 r. działacze podziemnej Solidarności, wśród nich Zbigniew Bujak i Władysław Frasyniuk, powołali do życia Tymczasową Komisję Koordynacyjną. Już wiosną tegoż roku udało się działaczom TKK uruchomić regionalne struktury związkowe. Tymczasem we Wrocławiu Kornel Morawiecki utworzył Solidarność Walczącą – organizację, która nawoływała do bezkompromisowej walki z reżimem. Wśród opozycji pojawiły się jednak różnice zdań odnośnie do taktyki. Niektórzy opozycjoniści, m.in. Władysław Frasyniuk, opowiadali się za radykalnymi posunięciami, takimi jak strajk powszechny. Inni, chociażby Zbigniew Bujak, skłonni byli raczej do dialogu i kompromisu z władzą. Do tego ostatniego rozwiązania namawiał także niezwykle wpływowy w społeczeństwie Kościół katolicki. Władze nie zdołały nakłonić do współpracy Lecha Wałęsy i zwolniły go z internowania w listopadzie 1982 r. Stan wojenny zaś zakończył się 22 lipca 1981 r.

RbauhSO7EM181

Zdjęcie przedstawia fragment muru, na którym widnieje napis wykonany białą farbą: ZOMO - BIJĄCE SERCE PZPR‑u.

Rola Kościoła

Potężnym wsparciem dla Polaków stał się w stanie wojennym Kościół katolicki, jedyna masowa organizacja, która w tym czasie mogła pozwolić sobie na stosunkowo niezależną aktywność. Władze kościelne wprawdzie starały się łagodzić konflikt, ale w „wojnie polsko‑jaruzelskiej” opowiedziały się mocno po stronie społeczeństwa. Kościół przede wszystkim zaangażował się w pomoc osobom internowanym i represjonowanym. 17 grudnia 1981 r. prymas Józef Glemp powołał Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności. Wkrótce podobne komitety powstały przy poszczególnych archidiecezjach. Działalność w tolerowanych przez władzę komitetach obarczona była jednak sporym ryzykiem. Służba BezpieczeństwaSB (Służba Bezpieczeństwa)Służba Bezpieczeństwa 3 maja 1983 r. brutalnie zaatakowała siedzibę jednego z nich w klasztorze Franciszkanów w Warszawie. Funkcjonariusze pobili m.in. poetkę Barbarę Sadowską. Jej syn Grzegorz Przemyk zginął kilkanaście dni później na komisariacie.

R6tLtxGiCc59m

Zdjęcie przedstawia nekrolog ze zdjęciem legitymacyjnym młodego mężczyzny w prawym, górnym rogu. W nekrologu znajduje się informacja, że dnia 14 maja 1983 roku zmarł tragicznie świętej pamięci Grzegorz Przemyk maturzysta z 18 LO imienia A. F. Modrzewskiego. Msza święta odprawiona będzie dnia 19 maja 1983 roku w kościele świętego Stanisława Kostki Napierskiego o godzinie 13:00. Odprowadzenie na cmentarz powązkowski. Przyjaciele.

Komitet Prymasowski ściśle współpracował z Komitetem Helsińskim, którego członkowie przygotowali raport dotyczący przestrzegania praw człowieka w Polsce podczas stanu wojennego. Dzięki działalności Komitetu Helsińskiego na Zachód docierały rzetelne informacje dotyczące represji władz komunistycznych wobec społeczeństwa. Jednocześnie Kościół organizował i koordynował olbrzymią pomoc charytatywną, która docierała do Polski z Zachodu, głównie z Niemiec Zachodnich, Francji i Szwecji. Dostarczane z Zachodu dary miały olbrzymie znaczenie dla pogrążonych w kryzysie ekonomicznym Polaków. Tylko podczas świąt Bożego Narodzenia w 1981 r. dotarło do Polski z RFN 2 mln paczek. Dla wielu młodych ludzi była to pierwsza okazja w życiu, aby np. spróbować zachodnich batoników z prawdziwej czekolady zamiast krajowych wyrobów czekoladopodobnych.

W obliczu ograniczonych możliwości protestu uroczystości kościelne stały się okazją do manifestowania postaw patriotycznych. Msze święte często kończyły się odśpiewaniem pieśni Boże, coś Polskę w wersji kończącej się słowami „ojczyznę wolną racz nam wrócić, Panie”. W salkach katechetycznych odbywały się odczyty, prelekcje lub wieczorki autorskie osób znanych z krytycznej postawy wobec władz. Świątynie były też azylem dla niepokornych artystów, umożliwiając im organizację wystaw plastycznych czy też twórczość teatralną. Warto podkreślić, że Kościół stanowił oparcie dla działaczy o różnorodnych poglądach, nawet tych dalekich od chrześcijaństwa i religii.

Symbolem ofiarności Kościoła stała się męczeńska śmierć ks. Jerzego Popiełuszki, zwanego kapelanem Solidarności. Po wprowadzeniu stanu wojennego ks. Popiełuszko w kościele pw. św. Stanisława Kostki na warszawskim Żoliborzu odprawiał msze za ojczyznę. Jednocześnie aktywnie wspierał prześladowanych robotników, czym zyskał wielki rozgłos i autorytet. Władze uznały ks. Popiełuszkę za osobę szczególnie groźną. Służba Bezpieczeństwa próbowała zdyskredytować niepokornego księdza w oczach wiernych. Ostatecznie kapłan 19 października 1984 r. padł ofiarą brutalnego mordu. Zabójstwo ks. Jerzego wywołało powszechne oburzenie w kraju, a jego pogrzeb przerodził się w olbrzymią manifestację polityczną i patriotyczną.

Ra8dKvDcOpGl8

Zdjęcie przedstawia kilkutysięczny tłum idący wzdłuż torów tramwajowych, po których jadą tramwaje. Ludzie idą ulicą, torami i trawnikami miejskimi. Kilka osób niesie żółte, małe chorągiewki, z tylu widać dwa transparenty, jeden biały, drugi czerwony. Napisy nieczytelne. Idący ludzie ubrani są na biało, odświętnie.

A tak postawę Polaków w czasie stanu wojennego opisuje prof. Antoni Dudek:

R5pLTMOKMYppe

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Polacy wobec stanu wojennego.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Polacy wobec stanu wojennego.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BFoNy7R

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Polacy wobec stanu wojennego.

Murem za Polakami

Stan wojenny przypadł na okres nasilenia konfliktu zimnowojennego. Po ataku sowieckim na Afganistan w 1980 r. Stany Zjednoczone i większość krajów NATO zbojkotowały igrzyska olimpijskie w Moskwie. W 1981 r. urząd prezydenta USA objął republikanin Ronald Reagan, zaciekły antykomunista, który zmierzał do konfrontacji z „imperium zła”, jak otwarcie nazywał państwo sowieckie. Podobne stanowisko reprezentowała charyzmatyczna premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher. Ostrożniejszą postawę wobec stanu wojennego przyjęły socjaldemokratyczne władze Republiki Federalnej Niemiec. Również prezydent Francji François Mitterrand unikał daleko idących deklaracji. Mimo to również te kraje potępiły stan wojenny oraz związane z nim represje.

Reagan konsekwentnie uważał Polską Rzeczpospolitą Ludową za najsłabsze ogniwo bloku wschodniego, dlatego ochoczo wspierał Solidarność. Liczył, że sukcesy opozycji w Polsce przyspieszą porażkę Sowietów w zimnej wojnie. Na wieść o wprowadzeniu stanu wojennego Reagan ustanowił sankcje gospodarcze wobec PRL, a pod naciskiem Stanów Zjednoczonych Rada Atlantycka NATO zaleciła członkom sojuszu nałożenie podobnych sankcji. Amerykanie ogłosili także bojkot niektórych towarów sprowadzanych z naszego kraju. Amerykańskie sankcje objęły również Związek Sowiecki, Reagan uznał bowiem Moskwę za współwinną sytuacji w Polsce. Polityka Stanów pogłębiła kryzys gospodarczy w Polsce, co dodatkowo podważyło pozycję komunistów. Światowy rozgłos zyskała amerykańska audycja telewizyjna z 31 stycznia 1982 r., transmitowana do wielu krajów świata, Let Poland be Poland (Żeby Polska była Polską). Jej tytuł nawiązywał do znanej patriotycznej pieśni opozycyjnego satyryka i barda Jana Pietrzaka. Skróconą wersję tego utworu wykonał słynny amerykański piosenkarz Frank Sinatra, na wizji zaś swojego poparcia udzielili Polakom czołowi ludzie kultury i politycy z różnych krajów, m.in. sowiecki muzyk i kompozytor Mścisław Rostropowicz, hollywoodzki aktor Kirk Douglas, muzyk Paul McCartney, kanclerz RFN Helmut Schmidt, prezydent Francji François Mitterrand oraz sam Reagan.

Sytuacja w Polsce miała istotny wpływ na wzrost amerykańskich nakładów na zbrojenia. Nawet władze w Moskwie sceptycznie odniosły się do stanu wojennego. „Wojna polsko‑jaruzelska” ograniczyła wprawdzie wpływy opozycji, był to jednak efekt krótkotrwały. Polityka reżimu budziła olbrzymie niepokoje społeczne i ostatecznie pogrzebała autorytet komunistów w oczach Polaków. Dla wyczerpanych zmaganiami zimnowojennymi władz w Moskwie wspieranie skompromitowanych rządów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej stało się niewygodnym balastem.

RcduC8PRoyf83

Ilustracja przedstawia czarny kształt państwa polskiego umieszczony na czerwony tle. Wokół czarnego konturu Polski znajduje się drut kolczasty. Pod i nad rysunkiem napisy w języku angielskim.

O postawach świata wobec wydarzeń w Polsce opowiada prof. Dudek:

RtFCqWJFpCcNg

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Świat wobec stanu wojennego.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Świat wobec stanu wojennego.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BFoNy7R

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Świat wobec stanu wojennego.

Słownik

Słowa kluczowe

internowania, opozycja, porozumienia sierpniowe, Solidarność, Solidarność Walcząca, stan wojenny, WRON, ZOMO, Polska w latach 1981–1989, komunizm w Polsce

Bibliografia

W. Kot, PRL. Polskie dekady. Kronika naszych czasów 1950–1990, Poznań 2001.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–1991, PWN, Warszawa 1992.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, PWN, Warszawa 2010.